فتح (ریشه)
ریشه «فتح» (FTḤ)؛ گشودن، باز کردن (مادی و معنوی)، کلید. این ریشه در ساخت‌های گوناگون خودش جمعا 38 بار در قرآن کریم به‌کار رفته است.
معنای لغوی
فتح: گشودن. باز كردن. خواه محسوس باشد مثل وَ لَمَّا فَتَحُوا مَتاعَهُمْ وَجَدُوا بِضاعَتَهُمْ رُدَّتْ إِلَيْهِمْ يوسف: 65. چون متاع خويش گشودند ديدند سرمايهشان بخودشان برگردانده شده و خواه معنوى مثل فَافْتَحْ بَيْنِي وَ بَيْنَهُمْ فَتْحاً وَ نَجِّنِي وَ مَنْ مَعِيَ ... شعراء: 118. كه مراد پيروزى و رهائى از ستمكاران است. قالُوا أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ لِيُحَاجُّوكُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّكُمْ بقره: 76.
فَتَّاحٌ: بسيار گشاينده و آن از اسماء حسنى است مراد از آن عموم است و از جمله فتح و فيصله ميان حق و ناحق ميباشد. وَ هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِيمُ سباء: 26.
مفاتح: وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَيْبِ لا يَعْلَمُها إِلَّا هُوَ انعام: 59. أَوْ بُيُوتِ خالاتِكُمْ أَوْ ما مَلَكْتُمْ مَفاتِحَهُ أَوْ صَدِيقِكُمْ نور: 61. وَ آتَيْناهُ مِنَ الْكُنُوزِ ما إِنَ مَفاتِحَهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَةِ أُولِي الْقُوَّةِ قصص: 76.
مِفْتَح (بكسر ميم و سكون فاء و فتح تاء) و مفتاح بمعنى كليد و مفتح (بر وزن مقعد) بمعنى خزانه و انبار است جمع اوّلى و دوّمى مفاتح و و مفاتيح و جمع سوّمى فقط مفاتح آيد (اقرب) (قاموس قرآن، 145-146).
ساخت‌های صرفی در قرآن
فَتَحَ (فعل مجرد): 16 بار
فَتَّحَ (فعل باب تفعیل، مجهول): 1 بار
مُفَتَّح (اسم مفعول، باب تفعیل): 1 بار
اِستَفتَحَ (فعل باب استفعال): 3 بار
فاتِح (اسم فاعل): 1 بار
فَتّاح (صیغه مبالغه): 1 بار
فَتح (اسم): 12 بار
مَفاتِح (اسم آلت. جمع مِفتاح): 3 بار
ریشه‌شناسی
| زبان | لفظ | لفظ با آوانویسی عربی | معنای انگلیسی | معنای فارسی | توضیح | منبع |
| قرآن | فَتَحَ | فَتَحَ | فَتَحَ | فتح: گشودن | قاموس قرآن، ج5، ص: 145 | |
| آفروآسیایی | *pitaḥ- | فتح | open | باز کردن | ||
| سامی | *pVtaḥ- | فتح | 'open, begin' | "باز کردن، شروع" | ||
| اکدی | petû | فِتُ | ||||
| اگاریتی | ptḥ | فتح | ||||
| عبری | ptḥ | فتح | ||||
| سریانی | ptḥ | فتح | ||||
| گعز | ftḥ | فتح | ||||
| مهری | fōteḥ | فُتِح | ||||
| حرصوصی | fetōh | فِتُه | ||||
| عربی | ftḥ | فتح | ||||