خوب (مترادف)
مترادفات قرآنی خوب
مترادف های این واژه در قرآن عبارت است از «نِعمَ»، «خَیر»، «حَسُنَ»، «امثَل/مُثلی»، «جمیل».
مترادفات «خوب» در قرآن
| واژه | مشاهده ریشه شناسی واژه | مشاهده مشتقات واژه | نمونه آیات |
|---|---|---|---|
| نِعمَ | ریشه نعم | مشتقات نعم | وَقِيلَ لِلَّذِينَ ٱتَّقَوْا۟ مَاذَآ أَنزَلَ رَبُّكُمْ قَالُوا۟ خَيْرًا لِّلَّذِينَ أَحْسَنُوا۟ فِى هَٰذِهِ ٱلدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَلَدَارُ ٱلْءَاخِرَةِ خَيْرٌ وَلَنِعْمَ دَارُ ٱلْمُتَّقِينَ
|
| خَیر | ریشه خیر | مشتقات خیر | وَإِنَّهُۥ لِحُبِّ ٱلْخَيْرِ لَشَدِيدٌ
|
| حَسُنَ | ریشه حسن | مشتقات حسن | فِيهِنَّ خَيْرَٰتٌ حِسَانٌ
|
| امثَل/مُثلی | ریشه مثل | مشتقات مثل | قَالُوٓا۟ إِنْ هَٰذَٰنِ لَسَٰحِرَٰنِ يُرِيدَانِ أَن يُخْرِجَاكُم مِّنْ أَرْضِكُم بِسِحْرِهِمَا وَيَذْهَبَا بِطَرِيقَتِكُمُ ٱلْمُثْلَىٰ
|
| جمیل | ریشه جمل | مشتقات جمل | وَجَآءُو عَلَىٰ قَمِيصِهِۦ بِدَمٍ كَذِبٍ قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنفُسُكُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِيلٌ وَٱللَّهُ ٱلْمُسْتَعَانُ عَلَىٰ مَا تَصِفُونَ
|
معانی مترادفات قرآنی خوب
«نِعمَ»
نِعْمَة با كسره حرف اوّل بمعنى- نيكوئى و حالت نيكوست. اين وزن يعنى- فِعْلَة- بيانگر حالتى است كه انسان بر آن حالت است مثل- جلسه- حالتى از نشستن انسان و- ركبة- حالت سوارى بر مركب است. اما نَعْمَة- با فتحه حرف اول يعنى آسايش و رفاه داشتن ماه واژههاى- ضربه و شتمه- بمعنى يكبار زدن و همگى بر بناى اسم مره است.
بكار بردن نعمت- در مورد نيكوئى كم يا زياد هر دو بصورت اسم جنس بكار ميرود، در آيه گفت:
وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوها- ابراهيم/ 34
و اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ- البقره/ 40 و وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي- المائده/ 3 و فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ- آل عمران/ 174 و آيات زياد ديگر.
إِنْعَام- رساندن نيكى به ديگران است، كه فقط در مورد انسان بكار ميرود و در باره موجودات ديگر غير از انسان گفته نميشود مثلا نميگويند- أَنْعَمَ فلانٌ على فرسه- او به اسبش إنعام كرد كه غلط است. خداى تعالى فرمود:
أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ- الفاتحه/ 7 (قسمتى از سوره حمد است كه در نمازها ميگوئيم كه بر آنها نيكوئى كردى). و آيه:
وَ إِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ- الاحزاب/ 37 و وَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِ- الاحزاب/ 37 نَعْمَاءُ در برابر ضراء بكار ميرود يعنى شادى در مقابل فلاكت و بدبختى.
در آيه گفت:
وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ نَعْماءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ- هود/ 10 يعنى اگر انسان را حالتى شادى بخش پس از سختى و رنج برسد فريفته و مغرور ميشود
نُعْمَى- يعنى نيك بختى ضد- بوسى- يا بدبختى است. آيه:
إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنا عَلَيْهِ- الزخرف/ 59 نَعِيمٌ- نعمت فراوان.
فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ- يونس/ 9 و يا جَنَّاتِ النَّعِيمِ- المائده/ 65 تَنَعَّمَ- به چيزى كه نعمت و زندگى پاك و شادى آفرين در آن هست رسيد.
و بدست آورد.
نَعَّمَهُ، تَنْعِيماً، فَتَنَعَّمَ- او را در نعمتى و زندگى آسايش بخشى قرار داد، در آيه گفت:
فَأَكْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ- الفجر/ 15 (2) (در مورد اكرام و انعام خداوند يا پاداش و عقوبت به انسانها كه مبتنى بر ايمان و كردار آنهاست به زيرنويسى توجه شود).
طعامٌ نَاعِمٌ- غذاى نرم و لذيذ. جاريةٌ نَاعِمَةٌ- دوشيزه مرفه و ناز پرورده.
نَعَمٌ- نام مخصوص شتر است و جمعش- أَنْعَام- نام شتر به نَعَم و أَنْعَام- از اين جهت است كه شتر براى آنها بزرگترين نعمت است، ولى أنعام- به گاو و گوسفند و شتر هر سه اطلاق ميشود و حتما بايستى در ميان آنها شتر هم باشد تا أنعام گفته شود. در آيه گفت:
وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الْفُلْكِ وَ الْأَنْعامِ ما تَرْكَبُونَ- الصافات/ 12 و وَ مِنَ الْأَنْعامِ حَمُولَةً وَ فَرْشاً- الانعام/ 142 و در آيه: فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ مِمَّا يَأْكُلُ النَّاسُ وَ الْأَنْعامُ- يونس/ 24 كه شتر و غير آن را در بر ميگيرد كه از گياهان زمين تغذيه ميكنند مثل انسانها نُعَامَى- باد جنوب كه بسيار سودمند و مرطوب است، نَعَامَة- يعنى شتر- مرغ كه شباهتى به شتر دارد و نيز نَعَامَة يعنى سايبان در كوه و بر سر چاهها كه از دور مثل كوهان شتر است. نَعَائِم- يكى از منازل ماه كه به نعامة تشبيه شده است، شاعر ميگويد:و ابن النعامة عند ذلك مركبي - پاها را به شباهت دويدن سريع شتر مرغ.
- ابن النعامة- ناميدهاند كه شباهت به آن دارد و فاصله قدمها را هم بهمان عبارت گفته باشد.
تَنَعَّمَ فلانٌ- كسى كه به آرامى راه ميرود كه از نعمت بمعنى ناز و رفاه گرفته شده.
نِعْمَ- در برابر- بِئْسَ- در مدح بكار ميرود (يعنى چه نيكوست) در آيه گفت نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ- الصاد/ 30 و فَنِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِينَ- آل عمران/ 136 و نِعْمَ الْمَوْلى وَ نِعْمَ النَّصِيرُ- الانفال/ 40 و وَ الْأَرْضَ فَرَشْناها فَنِعْمَ الْماهِدُونَ- الذاريات/ 48 و آيه إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ فَنِعِمَّا هِيَ- البقره/ 271در اصطلاح ميگويند اگر آن كار را انجام دهى- فبها و نِعْمَتْ- يعنى خصلت و صفتى نيكوست.
غَسَّلْتُهُ غسلًا نِعِمَّا- نيكو غسلش دادم.
فعل كذا و أَنْعَمَ- زياد و افزونش كرد كه اصلش از- إنعام- است- نَعَّمَ اللَّهُ بك عيناً- خداوند چشمت را روشن سازد نَعَمْ كلمهايست براى پاسخ مثبت كه از نعمت گرفته شده روشنى چشم يا نور ديدگان را هم- نُعْمَى عينٍ يا نُعْمَةُ عينٍ [يا نُعَامُ عينٍ]- گويند.[۱]
«خَیر»
خَيْر چيزى است كه همه كس بآن راغب مىشوند مثل عقل عدل- فضل و هر چيز سودمند ديگر، نقطه مقابل خير، شرّ است، خَيْر دو گونه است:
اوّل- خير مطلق يعنى چيزيكه در هر حال و بنظر هر كس پسنديده و
ترجمه و تحقيق مفردات الفاظ قرآن، ج1، ص: 642
مورد رغبت است مثل توصيفى كه پيامبر عليه السلام از بهشت فرمود كه
«لا خير بخير بعده النّار و لا شرّ بشرّ بعده الجنّة»دوّم خير و شرّ مقيّد باين معنى است كه چيزى براى يكى خير است و براى ديگرى شرّ، مثل مالى كه ممكن است براى زيد خير باشد و براى عمرو شر و بدى، از اين رو خداى تعالى خير را با دو امر توصيف كرده است، در جائى مىفرمايد: إِنْ تَرَكَ خَيْراً- 180/ بقره) و در جاى ديگر فرمايد أَ يَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مالٍ وَ بَنِينَ نُسارِعُ لَهُمْ فِي الْخَيْراتِ- 55/ مؤمنون).
و سخن خداى تعالى در آيه إِنْ تَرَكَ خَيْراً- 180/ بقره) يعنى اگر مالى را به ارث باقى گذاشت.
بعضى از علماء گفتهاند: هيچ مالى را خَيْر نمىگويند مگر اينكه زياد باشد و از جاى پاك و ناآلوده بدست آمده باشد (يعنى مال مشروع، نه هر مال و ثروت ناروائى) چنانكه از على (ع) روايت شده است كه:
يكى از نزديكان و مواليش گفت يا امير المؤمنين آيا من هم وصيّت كنم؟
گفت: نه زيرا خداى تعالى گويد:
إِنْ تَرَكَ خَيْراً- 180/ بقره) و تو مال زيادى ندارى كه وصيّت كنى و بنابر همين معنى است آيه وَ إِنَّهُ لِحُبِ الْخَيْرِ لَشَدِيدٌ- 8/ عاديات) يعنى مال كثير و فراوان.
بعضى از دانشمندان مىگويند: مال را در اينجا از اينجهت خير ناميده است تا آگاهى و تنبّهى بر معنى لطيفى باشد يعنى آن كسى بازمانده، و ارثش پاك ونيكوست كه مجموع مالش از راه پسنديده و روائى فراهم شده باشد و در اين معنى خداى فرمايد:
قُلْ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوالِدَيْنِ- 215/ بقره).
و وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ- 273/ بقره).
و فَكاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْراً- 33/ نور).
در مورد اين آيه گفته شده مقصود مالى است كه از سوى ايشان فراهم آيد يعنى اگر دانستيد كه آزادى بندگان بسود شما و ايشان است و يا فايده و ثواب و پاداش خير دارد (پس چنان كنيد).
خير و شر از نظر (قواعد ادبى) دو صورت دارد:
اوّل- چنانكه گفته شده هر دو اسم باشند مانند اين آيه وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ- 104/ آل عمران).
دوّم- بصورت صفت و در معنى أفعل (صفت تفضيلى) مثل:
آيات نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْها- 106/ بقره) (نيكوتر از آن مىآوريم) و وَ أَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ- 184/ بقره) (و اگر روزه بگيريد برايتان بهتر است).
كه در آيه اخير واژه- خير- هم ممكن است اسم باشد و هم صفت.
و آيه وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوى- 197/ بقره) در معنى برتر و بهتر بودن تقوى و پرهيزكارى است.
پس خير- گاهى نقطه مقابل شرّ و بدى است و گاهى در برابر زيان و ضرر مثل آيات:
وَ إِنْ يَمْسَسْكَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلا كاشِفَ لَهُ إِلَّا هُوَ وَ إِنْ يَمْسَسْكَ بِخَيْرٍ فَهُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ- 17/ انعام).
(در اين آيه خير در برابر ضرر و زيان آمده است).
و فِيهِنَ خَيْراتٌ حِسانٌ- 70/ الرّحمن) گفته شده اصلش خيرات است- كه حرف (ى) در آن مجزوم شده و تخفيف يافته پس- الخيرات من النّساء- يعنى- الْخَيِّرَاتُ من النّساء خير در مرد و زن مذّكر و مؤنّث هر دو بكار مىرود.
رجل خير و امرأة خيرة- (مرد خوبى و زنى خوبى).
هذا خَيْرُ الرّجال و هذه خَيْرَةُ النّساء- مقصود اين است كه در ميان مردان و زنان برگزيدگان و پاكانى هستند نه ناپاكان، خير و نيكى با فضيلت چيزى است كه مختص بكار نيك باشد.
ناقة خِيَار و جمل خِيَار- (كه در نرينه و مادينه شتر- خيار- بكار رفته است).
اسْتَخَارَ اللّهَ العبدُ فَخَارَ له- يعنى از خداوند خواستار خير شد پس خداوند خيرش داد.
خَايَرْتُ فلانا كذا- او را به نيكى برگزيدم.
خِيرَة- حالت نيكوئى است كه براى شخص خير خواهنده و انتخاب كننده بدست مىآيد مثل- قعدة و جلسة- براى حالت كسى كه از ايستادن مىنشيند و يا بعد از خواب مىنشيند بكار مىرود.
اخْتِيار- يعنى خير خواستن و طلب كردن آنچه را كه خير است و نيز انجام خير و در باره چيزى هم كه انسان خير مىبيند و خير مىداند گفته مىشود هر چند در واقع خير نباشد.
خداى تعالى گويد: وَ لَقَدِ اخْتَرْناهُمْ عَلى عِلْمٍ عَلَى الْعالَمِينَ- 32/ دخان) اگر- اخْتَرْناهُمْ- در اين آيه اشارهاى به نيكو آفريدن آنها از سوى خداى تعالى باشد صحيح است.
و اگر هم اشارهاى به تقدمشان بر سايرين باشد نيز درست است در عرف و بيان اهل كلام (متكلّفين) واژه- مُخْتَار- براى هر فعلى كه انسان آن را نه بر سبيل إكراه بلكه با رغبت و ميل انجام مىدهد گفته مىشود چنانكه مىگويند: هو مُخْتَار فى كذا- منظورشان از اين عبارت و اصطلاح آن چيزى نيست كه مثلا مىگويند: فلان له اخْتِيَار- يعنى فلانى اختيار داشت زيرا- اختيار- در معنى اخير معنى برگزيدن و گرفتن چيزى است كه برگزيننده آنرا خير مىبيند و اين غير از معنى مختار در نظر متكلّمين است.
مُخْتَار- بجاى اسم فاعل و مفعول هر دو بكار مىرود.[۲]
«حَسُنَ»
الحُسْن، عبارت است از هر اثر بهجت آفرين و شادى بخش كه مورد آرزو باشد و بر سه گونه است:اوّل- آنگونه زيبائى و حسنى كه مورد پسند عقل و خرد است.
دوّم- زيبائى و حسنى كه از جهت هوى و هوس نيكوست.
سوّم- زيبائى و حسنى محسوس كه طبيعتا زيبا و خوب است.
(1- زيبائى عقلانى 2- زيبائى هوس پسند 3- زيبائى طبيعى، و حسّى و واقعى).
الحَسَنَة- هم بنعمتى كه انسان در جان و تن و حالات انسانى خويش آنرا در مىيابد و از آن مسرور مىشود تعبير شده است و- سيّئه- ضدّ آن است، اين دو لفظ از واژههاى مشتركند، مثل كلمه حيوان- كه بر انواع گوناگون مانند اسب و انسان و غيره واقع مىشود.
خداى تعالى گويد: (وَ إِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ يَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ- 78/ نساء).
كه- حسنة- در اين آيه فراخى و فراوانى و پيروزى است.
(وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ- 78/ نساء) و- سيّئة- در اين آيه، يعنى قحطى و نوميدى يا كفر و ناسپاسى و سختى.
(فَإِذا جاءَتْهُمُ الْحَسَنَةُ قالُوا لَنا هذِهِ- 131/ اعراف).
(ما أَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ- 79/ نساء). يعنى: آنچه را كه از ثواب و پاداش بشما مىرسد از خدا است.
و آيه (وَ ما أَصابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ- 79/ نساء) و سيّئة- در اين آيه، يعنى عقوبت و سرزنش.
تفاوت ميان حُسْن و حَسَنَة و حُسْنَى- اينست كه:
حسن- در اجسام و رويدادهاى طبيعى و مادّى است و همچنين حسنة- اگر در حالت وصف باشد، امّا اگر- حسنة- بصورت اسم بكار رود معمولا در باره پديدهها و رويدادها است ولى- حسنى- فقط در باره رخدادها و أحداث بدون مادّيات و اجسام است.
واژه- حسن- در عرف عموم مردم بيشتر بچيزى كه بچشم زيبا باشد گفته مىشود. رجل حَسَنٌ و حُسَّان و إمرأة حَسْنَاء و حُسَّانَة- در باره مرد و زن نيكو منظر و زيباست. آنچه را كه در قرآن از واژه- حسن- آمده است بيشتر بچيزى كه از نظر بصيرت و انديشه زيباست اطلاق شده، خداى تعالى گويد: (الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ- 18/ زمر).
يعنى: آنچه را كه از شك و شبهه دور باشد نيكوتر و أحسن است، و بايستى آن را پيروى كنيد چنانكه پيامبر (ص) فرمود:
«إذا شككت فى شيء فدع»يعنى: اگر در چيزى شكّ كردى بشدّت آنرا رها كن بنابر سخن پيامبر و اين حديث همه كتابهائى كه شك انگيز و جنبههاى مخالف توحيد و اسلام دارند و شبهه انگيز هستند بايستى دور انداخت و دنبال نكرد و رها كرد).
و در آيه (قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً- 83/ بقره) حسنا يعنى سخن نيكو، و آيات (وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ حُسْناً- 8/ عنكبوت).
(قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا إِلَّا إِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ- 52/ توبه).
(وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْماً لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ- 50/ مائده).
اگر در باره آيه اخير گفته شود- أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْماً- يعنى حكم- خداوند براى كسى كه يقين دارد يا ندارد نيكوست، پس چرا خوبى آن را مخصوص كسانيكه يقين دارند نموده است؟ در پاسخ گفته مىشود مقصود ظهور و پيدائى حكم خداست و براى اطّلاع يافتن بر آن حسن است و اين موضوع نه براى نادانها است بلكه براى پاكانى است كه خود را تزكيه نمودهاند و بر حكمت خداوند تعالى آگاهى دارند.
گفته شده إِحْسَان دو گونه است:
اوّل- بخشش و انعام بر غير و ديگران مثل عبارت- أَحْسِنْ إلى فلان: باو نيكى كرد.
دوّم- احسان در كار و عمل باين معنى كه كسى علم نيكوئى را بياموزد يا عمل نيكى را انجام دهد و بر اين اساس است سخن امير المؤمنين (ع) كه:
«النّاس أبناء ما يُحْسِنُون».
يعنى مردم بآنچه را كه از كارهاى شايسته و نيك مىآموزند يا بآن عمل مىكنند نسبت داده مىشوند.خداى تعالى گويد: (الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ- 7/ سجده).
يعنى: (كسيكه آفرينش همه چيز را نيكو كرد و نيكويشان آفريد).
مفهوم إحسان- از انعام و بخشيدن وسيعتر و عمومىتر است.
خداى تعالى گويد: (إِنْ أَحْسَنْتُمْ، أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ- 7/ اسراء).
(إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسان- 9/ نحل).
پس- إحسان- بالاتر از- عدل- است، زيرا عدل يعنى انصاف دادن، باين معنى كه به چيزى يا حقّى كه كم است افزوده مىشود و اگر زياد هست گرفته مىشود ولى- إحسان- چيزى است كه بيشتر از آنكه لازم است داده مىشود وكمتر از آنكه بايست گرفته مىشود.
بنابراين إحسان بخشايشى است افزونتر و برتر از عدالت، پس قصد و اراده عدالت واجب است. و قصد و اراده إحسان- مستحبّ و اختيارى و لذا خداى تعالى گويد:
(وَ مَنْ أَحْسَنُ دِيناً مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ- 125/ نساء).
(چه كسى از نظر دين بالاتر و نيكوتر است از كسى كه اسلام آورد و روى خود بخدا نمود و إحسان كننده است).
(وَ أَداءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسانٍ- 178/ بقره).
و لذا خداى تعالى پاداش و ثواب محسنين را بزرگ گردانيد و گفت:
(إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ- 195/ بقره).
(إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ- 13/ مائده).
(ما عَلَى الْمُحْسِنِينَ مِنْ سَبِيلٍ- 91/ توبه).
(لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هذِهِ الدُّنْيا حَسَنَةٌ- 30/ نحل).[۳]
«امثَل/مُثلی»
بصورت فعل ماضى كه مصدرش- مُثُول- است يعنى قيام و برخاستن، ايستادن - مُمَثَّل- چيزى است كه به شكل ديگرى آمده- مَثُلَ الشيءُ- ايستاد و به شكلى در آمد.
در حديثى از رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله آمده است كه فرموده:
من أحب أن يُمَثَّلَ له الرجال فليتبوّأ مقعده من النّار تِمْثَال هر چيزى شكل و صورت آن است- تَمَثَّلَ يعنى شكل و صورت يافت خداى تعالى فرمود: فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِيًّا- مريم/ 17.
(مربوط به حضرت مريم است ميگويد «آنگاه كه مريم از همه خويشانش به گوشه تنهائى پنهان شد روح خود را بر او بصورت بشرى كامل مجسم ساختيم).
مَثَل: سخنى در باره چيزى است كه آنرا با سخنى در چيز ديگر شباهت ميدهد كه ميان آن دو چيز تشابهى هست و يكى از آنها ديگرى را روشن و بيان ميكند و تجسم ميدهد، مثل اينكه ميگويند در تابستان شير فاسد شد، اين مثل سخنى را كه ميگويند، كارت را در وقت مناسب مهمل گذاردى شباهت ميدهداز اين معنى است مثالى كه خداوند مثل زده است آيه:
وَ تِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ- الحشر/ 21.
و در جاى ديگر:
وَ تِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما يَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ- العنكبوت/ 43). چنانكه گفتهاند- مَثَلْ- دو گونه است:
اول: بمعنى مِثْل و شبيه مثل شبه و شبه، بعضى گفتهاند، مثل و مثل را به توصيف چيزى تعبير ميشود، مثل آيه:
مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ- الرعد/ 35.
دوم: عبارت از مشابهت و همسانى چيزى با ديگرى در يكى از جهات معنوى و هر معنى كه باشد و اين عمومىترين لفظى است كه براى مشابهت دو چيز وضع شده است، زيرا- الند- فقط در مشاركت دو چيز در جوهر آنهاست، و شبه فقط در مشاركت در كيفيت دو چيز است، مساوى هم فقط در مشاركت و همسانى دو چيز در كميّت است، امّا شكل و مشاكله فقط در مشاركت و همسانى مقدار هندسى دو چيز است ولى- مثل- در تمام آن همسانىها عموميت دارد، از اين جهت هر گاه خداى تعالى از هر وجهى از وجوه ذكر شده بالا ميخواهد نفى تشبيه كند ميگويد:
لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ- الشورى/ 11.
و اما چگونه ميان- كاف تشبيه- و مثل- در اين آيه جمع شده است براى تأكيد نفى است تا تنبيهى و هشدارى باشد بر اينكه بكار بردن واژه- مثل و نيز كاف صحيح نيست و لذا با كلمه ليس هر دو امر را نفى نمود. (يعنى مثليت و شباهت
ترجمه و تحقيق مفردات الفاظ قرآن، ج4، ص: 198 را كه با آن دو كلمه بيان ميشود و صحيح نيست نفى نموده).
گفتهاند- مثل- در اين آيه بمعنى صفت است پس معنايش اينست كه همانند صفت خداوند صفتى نيست هر چند كه با بسيارى از صفاتى كه بشرها با آن وصف ميشوند خداوند هم توصيف شود، و آن صفات در باره خداوند بر حسب بكار بردن آنها در باره انسانها نيست، در آيه:
لِلَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ مَثَلُ السَّوْءِ وَ لِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلى- النحل/ 60.
يعنى ناباوران به خداوند صفات بدى دارند و صفات او متعالى است. خداى تعالى انسانها را از آوردن مثالهائى در اين مورد منع نموده است.
فَلا تَضْرِبُوا لِلَّهِ الْأَمْثالَ- النحل/ 74سپس ميگويد و هشدار ميدهد بر اينكه او در مورد خود مثل ميزند و ما بايستى به آن روش سخن بگوئيم و مثل بزنيم زيرا گفت:إِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ- النحل/ 74.
آنگاه در باره خويش مثلى ميزند ميگويد:
ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا عَبْداً مَمْلُوكاً- النحل/ 75.
در آيه هم تنبهى و هشدارى است بر اينكه او را با صفتى كه بشر را وصف ميكنيم او را هم توصيف كنيم مگر به آنچه خودش خود را وصف كرده است.
در آيه: مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ- الجمعة/ 5. يعنى ايشان در نادانى خويش نسبت به مضمون حقايق توراة مانند الاغى است كه نسبت به آنچه بر پشت دارد مثل كتابها جاهل و ناآگاه است. و آيه: وَ اتَّبَعَ هَواهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ- الاعراف/ 176.كه در آيه انسان كفر پيشه را كه از هوا و هوسش پيوسته پيروى ميكند به سگى كه در هر حال پارس ميكند تشبيه كرده است كه كمترين فرمى است براى او با سگى كه در هيچ حال از پارس كردن دور نميشود. در آيه: مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ ناراً- البقره/ 17.
در اين آيه كسى را كه خداوند نوعى از هدايت و يارى داده است و آنرا ضايع ميكند و با همان هدايت الهى و يارى او به نعمت جاودان كه برايش در نظر گرفته نميرسد به كسى تشبيه ميكند كه در تاريكى آتشى ميافروزد همين كه به او روشنائى داد ضايعش ميكند، باز گونه ميشود و در ظلمت قرار ميگيرد. و آيه: وَ مَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا كَمَثَلِ الَّذِي يَنْعِقُ بِما لا يَسْمَعُ إِلَّا دُعاءً وَ نِداءً- البقره/ 171.
در اين آيه چه زيبا مقابله معنى بدون لفظ در تشبيه آورده است ميگويد مثل كفار و هشدار دادن به آنها مثل چوپانى است كه گوسپندان را بانگ ميزند و گوسپندان جز آهنگى در همان حدود بانگ و صدا چيزى نمىفهمند اينان نيز همانند گوسپندانند كه مفهومى از حقيقت ايمان را درك نميكنند، و بر اين معنى گفت:
مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ- البقرة/ 261.
و شبيه لفظى آن فرمود: مَثَلُ ما يُنْفِقُونَ فِي هذِهِ الْحَياةِ الدُّنْيا كَمَثَلِ رِيحٍ فِيها صِرٌّ- آل عمران/ 117از اين نمونهها در قرآن امثالى هست.
مِثَال: مقابله چيزى با چيزى ديگر كه همانند اوست يا قرار دادن چيزى در شباهت به آنچه را كه انجام ميشود، (الگو ساختن).
مُثْلَة- نقمت و درد و رنجى كه به انسانى برسد و مثالى ميشود براى ديگران مثل- نكال- يعنى مجازات سختى كه عبرت شود. جمعش- مُثُلَات و مَثُلَات- در آيه: مِنْ قَبْلِهِمُ الْمَثُلاتُ- الرعد/ 6. كه با سكون حرف- ث- هم خوانده شد مثل- عضد و عضد- يعنى بازو.
- أَمْثَلَ السلطانُ فلانا- در وقتى است كه كسى را مجازات كند، أَمْثَل- بگونه اشبه يعنى صفت تفضيلى مثل افضل تعبير شده است يا نزديكتر به خوبى،- أَمَاثِلُ القومِ- كنايه از بهترينهاى مردم است. و بر اين معنى فرمود:
إِذْ يَقُولُ أَمْثَلُهُمْ طَرِيقَةً إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا يَوْماً- طه/ 104و وَ يَذْهَبا بِطَرِيقَتِكُمُ الْمُثْلى- طه/ 63.
يعنى با فضيلتتر كه مؤنث امثل است.[۴]
«جمیل»
جَمَال يعنى حسن و زيبايى بسيار و بر دو نوع است: اوّل- آنگونه زيبائى كه ويژه جان و بدن و فعل و كار انسان است. دوّم- زيبائى در ساير پديدههاى عالم غير از انسان، و بر اين وجه از پيامبر (ص) روايت شده است كه: «إنّ اللّه جميل يحبّ الجمال». كه هشدار و آگاهى است بر اينكه خيرات زياد از خداى افاضه مىشود و اللّه كسى را كه باين صفت يعنى منشاء خيرات متّصف باشد دوست مىدارد، خداى تعالى گويد: وَ لَكُمْ فِيها جَمالٌ حِينَ تُرِيحُون - 6/ نحل).
جَمِيلٌ، جمال و جمّال- براى زيادى و مبالغه بكار مىرود خداى تعالى فرمايد: فَصَبْرٌ جَمِيلٌ- 18/ يوسف) و فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِيلًا- 5/ معارج) اين فعل بشكل مصادر- مُجَامَلَة و إِجْمَال- نيز بكار مىرود.
جَامَلْتُ فلانا- يعنى به نيكى با او رفتار كردم.
أَجْمَلْتُ فى كذا- در آن كار مدارا و نيكويى كردم.
جَمَالَك: در معنى أَجْمِلْ- يعنى نيكى كن و باعتبار معنى زيادى و فزونى كه در اين فعل هست به هر جماعت و گروهى كه داراى روابط اجتماعى و پيوستگى هستند- جملة- گفته مىشود.
مُجْمَل- هم يعنى حسابى كه تفصيل داده نشده و همينطور به سخنى كه با شرح و تفصيل بيان نشده- مجمل- گويند، أَجْمَلْتُ الحساب، و أجملت فى الكلام- يعنى حساب را خلاصه و سخن را كوتاه و مجمل- گفتم، خداى تعالى گويد: وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً- 32/ فرقان) يعنى چرا همه آيات دستجمعى و با هم نازل نمىشود نه آنطوريكه قسمت قسمت و پراكنده مىآيد.
سخن فقهاء اين است كه- مُجْمَل- چيزى است كه نياز به شرح و بيان دارد و حدّ و تفسيرى در آن نيست و نيز- مجمل- يادآورى و ذكر يكى از حالات بعضى از مردم كه با آن هست، هر چيزى بايستى صفتش در نفس خودش بيان شود و روشن باشد تا با آن صفت و ويژگى تميز داده شود، حقيقت مجمل فراگيرى و مشتمل بودن اشياء زيادى است كه خلاصه و از هم تفكيك نشده است.
جَمَل- شترى است كه دندان نيش و پيشين دهان او در آمده باشد جمعش- جِمَال، أَجْمَال، جِمَالَة است. خداى گويد: حَتَّى يَلِجَ الْجَمَلُ فِي سَمِّ الْخِياطِ- 40/ اعراف) و جِمالاتٌ صفر- 33/ مرسلات).
جِمَالات- جمع جِمَالَة و جمالة جمع جَمَل است كه جمالات با ضمّه حرف (ج) نيز خوانده شده و در باره آيه فوق يعنى حَتَّى يَلِجَ الْجَمَلُ فِي سَمِّ الْخِياطِ- 40/ اعراف) گفته شده.
جمل- طناب چند لايه و تابيده شده كشتى است.
الجَامِل- شترانى كه با شتربانشان همراهند مثل- باقر.
اتّخذ الّليل جملا- استعاره است چنانكه مىگويند: ركب اللّيل- يعنى در شب با شتر و اسب سفر كرد.
ناميدن شتر به جمل اشارهاى است به آيه وَ لَكُمْ فِيها جَمالٌ- 6/ نحل) زيرا شتر را در رديف زيبائيها و خوبيها براى خويش به حساب مىآورند.
اجْتِمَال- از باب افتعال از همين واژه است يعنى چرب كردن با پيه و چربى.
جَمَلْتُ الشّحم- پيه را آب كردم. الجَمِيل:- پيه و چربى آب شده، زنى به دختر مىگويد تَجَمَّلِي و تعفّفى- يعنى آن چربى و باقيمانده شير را بخور و بنوش.[۵]