معاطات: تفاوت میان نسخه‌ها

معاطات؛ عقد بدون ایجاب و قبول. در لغت مصدر باب مفاعله از ریشه «عطو» به معنای مناوله و بخشش است و در اصطلاح  به عقدی که بدون لفظ انجام شود گفته می¬شود. هر چند از معاطات بیشتر در باب بیع بحث شده است اما بررسی آن در سایر عقود نیز مطرح است. یکی از چالش برانگیزترین موارد معاطات بخصوص در عصر حاضر، نکاح معاطاتی است که طرفداران آن  به آیاتی از قرآن همچون أَوْفُوا بِالْعُقُودِ و روایات تمسک جسته¬اند.

معاطات در لغت مصدر باب مفاعله از ریشه «عطو» به معنای مناوله و بخشش است، همچنان که به مال بخشيده‌شده «عطيّه» مى‌گويند. با توجه به خصوصيت باب مفاعله كه بين الاثنين است، معاطات به معناى آن است كه ميان دو نفر، داد و ستدى واقع شود. فقها معمولاً تعریف مفهوم معاطات را در باب بيع مورد بررسی قرار داده‌اند، اما بدیهی است که تفاوتى ميان معاطات در بيع و ساير عقود وجود ندارد.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3799550/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D9%85%D9%88%D8%B6%D9%88%D8%B9%DB%8C%D8%AA-%D8%B5%DB%8C%D8%BA%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%B9%D9%82%D8%AF-%D9%86%DA%A9%D8%A7%D8%AD-%D8%A7%D8%B2-%D9%85%D9%86%D8%B8%D8%B1-%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D8%AA بررسی موضوعیت صیغه در عقد نکاح از منظر روایات]</ref>

در ماده ۱۹۱ قانون مدنی تصریح شده است که هر عقدی، نیازمند قصد انشاء است ولی در مقام ابراز می‌توان از افعال استفاده کرد؛ حال اختلاف در این است که آیا می‌توان آن را به صورت معاطاتی یعنی بدون لفظ، ابراز کنیم یا خیر؟<ref>[https://iqna.ir/fa/news/4039117/%D8%AD%D8%B0%D9%81-%D9%84%D9%81%D8%B8-%D8%B5%DB%8C%D8%BA%D9%87-%D8%A7%D8%B2-%D9%86%DA%A9%D8%A7%D8%AD-%D8%AD%D9%82%D9%88%D9%82-%D8%B2%D9%86-%D8%B1%D8%A7-%D8%A8%D9%87-%DA%86%D8%A7%D9%84%D8%B4-%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%DA%A9%D8%B4%D8%AF حذف لفظ صیغه از نکاح، حقوق زن را به چالش می‌کشد]</ref>

فیض کاشانی می¬گوید اساسا عقد، به الفاظ نيست بلكه به معانی است؛ همان قراردادی كه متعاقدين می‌بندند، خود آن عقد است، حال داد و ستد شود كه اصطلاحا معاطات است يا لفظ باشد يا كتابت باشد، اين‌ها مبرز عقد است. شیخ انصاری از قول علما نقل کرده است که آنان معاطات را عقد نمی¬دانسته¬اند  و از میان متأخرین تنها صاحب جواهر و محقق ثانی بر خلاف این عقیده را دارند. محقق ثانی می‌گويد: «افاده ملكيت می‌كند، اما ملكين لازمه نيست» و صاحب جواهر معتقد است: «بسته به آن است كه متعاقدين قصد ملكيت كنند، اگر قصد كنند، ملكيت دارد در غير اين صورت اباحه ملكيت است.» خود شيخ می‌گويد بنای معاطات، افاده ملكيت است ولی اجماع بر آن است كه ملكيت لازمه نیست.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/1705001/%D9%85%D9%84%D8%A7%D9%85%D8%AD%D8%B3%D9%86-%D9%81%D9%8A%D8%B6-%D9%83%D8%A7%D8%B4%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%85%D8%AA%D8%A3%D8%AB%D8%B1-%D8%A7%D8%B2-%D9%85%D9%83%D8%AA%D8%A8-%D9%85%D8%AD%D9%82%D9%82-%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D8%A8%D9%8A%D9%84%DB%8C-%D8%A7%D8%B3%D8%AA ملامحسن فيض كاشانی در فقه متأثر از مكتب محقق اردبيلی است]</ref>

از نظر مشهور فقها، لفظی‌بودن ایجاب و قبول در عقد نکاح شرط است، اما برخی با توجه به اطلاقات و عمومات عقود و نیز بررسی روایاتی در این باره، لفظی‌بودن ایجاب و قبول در عقد نکاح را شرط نمی‌دانند؛ زیرا لفظ در عقد موضوعیت ندارد و اعتبار آن طریقی است.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/3952330/%D9%88%D8%A7%DA%A9%D8%A7%D9%88%DB%8C-%D9%BE%D9%88%DB%8C%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D9%81%D9%82%D9%87-%D8%A7%D8%B2-%D8%B1%D9%87%DA%AF%D8%B0%D8%B1-%D9%85%D9%82%D8%A7%D8%B5%D8%AF-%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D8%B9%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D9%BE%DA%98%D9%88%D9%87%D8%B4%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D9%85%D8%AA%DB%8C%D9%86 واکاوی پویایی فقه از رهگذر مقاصد شریعت در «پژوهشنامه متین»]</ref>

آیه دیگری که مورد استناد این دسته از فقها است آیه ۳۴ سوره اسراء<ref>«أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کَانَ مَسْئُولاً؛ و به پيمان [خود] وفا كنيد ، زيرا كه از پيمان پرسش خواهد شد» (إسراء/ 34).</ref> است که استدلال مشابهی همچون آیه پیشین دارد.

از دیگر ادله موافقان این نکاح روایتی است که کلینی از نوح بن شعیب روایت کرده است که در آن زنی که در بیایان تشنگی بر او عارض شده بود در مقابل آب با عربی زنا کرد و امام علی (ع) حکم سنگسار عمر را رد نمود و آن را نوعی ازدواج تلقی نمود. مخالفان سند این روایت را ضعیف دانسته و صدر و ذیل حدیث را ناهماهنگ می¬دانند. <ref>[https://iqna.ir/fa/news/4039059/%D9%86%DA%A9%D8%A7%D8%AD-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B7%D8%A7%D8%AA%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D8%B1%D8%B9%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%D8%B1%D8%AE%DB%8C-%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%B7-%D8%B5%D8%AD%DB%8C%D8%AD-%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%D8%A7%D8%B2%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D8%B3%D9%81%DB%8C%D8%AF-%D9%86%DA%A9%D8%A7%D8%AD-%D9%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA نکاح معاطاتی با رعایت برخی شروط صحیح است/ ازدواج سفید، نکاح نیست]</ref>

هیچکدام از فقهای قدما قائل به نکاح معاطاتی نیستند و می¬توان مهمترین دلیل بر عدم جواز نکاح معاطاتی را همین اتفاق نظر دانست . برخی به جمله‌ای از صاحب جواهر مراجعه کرده‌اند تا مجوزی برای آن بگیرند، صاحب جواهر هم به فیض کاشانی استناد کرده است ولی از عبارت ایشان هم حکم جواز معاطات بیرون نمی‌آید. صاحب جواهر گفته است در عقد ازدواج باید دوطرف راضی باشند و لفظی باید بین آنها به کار برود که دال بر ازدواج باشد.<ref>همان</ref>

مخالفان نکاح معاطاتی معتقدند یکی از دلایلی که بیانگر لزوم انشاء لفظی صیغه نکاح است صحیحه «برید عجلی» است. متن روایت چنین است: «مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ بُرَیْدٍ الْعِجْلِیِّ‌ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ أَخَذْنَ مِنْكُمْ  مِیثاقاً غَلِیظاً قَالَ الْمِیثَاقُ هِیَ الْكَلِمَةُ الَّتِی عُقِدَ بِهَا النِّكَاحُ وَ أَمَّا قَوْلُهُ غَلِیظاً فَهُوَ مَاءُ الرَّجُلِ یُفْضِیهِ إِلَى امْرَأَتِهِ.» روایت در ارتباط با آیه ۲۱ سوره نساء<ref>«وَ کَيْفَ تَأْخُذُونَهُ وَ قَدْ أَفْضَى بَعْضُکُمْ إِلَى بَعْضٍ وَ أَخَذْنَ مِنْکُمْ مِيثَاقاً غَلِيظاً؛ و چگونه آن [ مهر ] را مى‏ستانيد با آنكه از يكديگر كام گرفته‏ايد، و آنان از شما پيمانى استوار گرفته‏اند؟ (نساء/ 21).</ref> وارد شده است. این آیه در خصوص رعایت عدالت و عطوفت هنگام طلاق دادن همسر است. در پایان آیه به این نکته اشاره شده است همسران شما از شما «میثاق غلیظ» گرفته‌اند. در روایت فوق‌الذکر راوی از معنای «میثاق غلیظ» از امام محمد باقر(ع) سوال کرده است. حضرت کلمه «میثاق» را به عنوان کلمه‌ای که به وسیله آن عقد نکاح محقق می‌شود معنا فرموده‌اند.<ref>[https://iqna.ir/fa/news/4038247/%D9%85%D9%87%D9%85%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D8%AF%D9%84%D9%87-%D9%85%D9%88%D8%A7%D9%81%D9%82%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D9%85%D8%AE%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%A7%D9%86-%D9%86%DA%A9%D8%A7%D8%AD-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B7%D8%A7%D8%AA%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%DB%8C%DA%A9-%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87 مهمترین ادله موافقان و مخالفان نکاح معاطاتی در یک نگاه

]</ref>

ایکنا