معاطات

معاطات؛ عقد بدون ایجاب و قبول. در لغت مصدر باب مفاعله از ریشه «عطو» به معنای مناوله و بخشش است و در اصطلاح به عقدی که بدون لفظ انجام شود گفته می‌شود. هر چند از معاطات بیشتر در باب بیع بحث شده است اما بررسی آن در سایر عقود نیز مطرح است. یکی از چالش برانگیزترین موارد معاطات بخصوص در عصر حاضر، نکاح معاطاتی است که طرفداران آن به آیاتی از قرآن همچون أَوْفُوا بِالْعُقُودِ و روایات تمسک جسته‌اند.

تعریف

معاطات در لغت مصدر باب مفاعله از ریشه «عطو» به معنای مناوله و بخشش است، همچنان که به مال بخشيده‌شده «عطيّه» مى‌گويند. با توجه به خصوصيت باب مفاعله كه بين الاثنين است، معاطات به معناى آن است كه ميان دو نفر، داد و ستدى واقع شود. فقها معمولاً تعریف مفهوم معاطات را در باب بيع مورد بررسی قرار داده‌اند، اما بدیهی است که تفاوتى ميان معاطات در بيع و ساير عقود وجود ندارد. در ماده ۱۹۱ قانون مدنی تصریح شده است که هر عقدی، نیازمند قصد انشاء است ولی در مقام ابراز می‌توان از افعال استفاده کرد؛ حال اختلاف در این است که آیا می‌توان آن را به صورت معاطاتی یعنی بدون لفظ، ابراز کنیم یا خیر؟

معاطات از نگاه فقها

فیض کاشانی می‌گوید اساسا عقد، به الفاظ نيست بلكه به معانی است؛ همان قراردادی كه متعاقدين می‌بندند، خود آن عقد است، حال داد و ستد شود كه اصطلاحا معاطات است يا لفظ باشد يا كتابت باشد، اين‌ها مبرز عقد است. شیخ انصاری از قول علما نقل کرده است که آنان معاطات را عقد نمی‌دانسته‌اند و از میان متأخرین تنها صاحب جواهر و محقق ثانی بر خلاف این عقیده را دارند. محقق ثانی می‌گويد: «افاده ملكيت می‌كند، اما ملكين لازمه نيست» و صاحب جواهر معتقد است: «بسته به آن است كه متعاقدين قصد ملكيت كنند، اگر قصد كنند، ملكيت دارد در غير اين صورت اباحه ملكيت است.» خود شيخ می‌گويد بنای معاطات، افاده ملكيت است ولی اجماع بر آن است كه ملكيت لازمه نیست.

نکاح معاطاتی

از نظر مشهور فقها، لفظی‌بودن ایجاب و قبول در عقد نکاح شرط است، اما برخی با توجه به اطلاقات و عمومات عقود و نیز بررسی روایاتی در این باره، لفظی‌بودن ایجاب و قبول در عقد نکاح را شرط نمی‌دانند؛ زیرا لفظ در عقد موضوعیت ندارد و اعتبار آن طریقی است.

ادله موافقان و مخالفان

برخی فقهای معاصر گفته‌اند نکاح معاطاتی امکان‌پذیر است و دلایل ایشان تمسک به آیاتی از قرآن است؛ از جمله آیه: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، به قراردادها [ى خود وفا كنيد» (مائدة/ 1). کیفیت استدلال به آیه بدین طریق است که کلمه «العقود» جمع محلّی به الف و لام است و هر نوع قراردادی که عنوان «عقد» بر آن صادق باشد را شامل می‌شود. با این توضیح دانسته می‌شود هر نوع عقدی «لازم الوفاء» است؛ مگر آنکه رادع و مانعی از جانب شارع مقدس وجود داشته باشد. آیه دیگری که مورد استناد این دسته از فقها است آیه ۳۴ سوره اسراء است که استدلال مشابهی همچون آیه پیشین دارد. از دیگر ادله موافقان این نکاح روایتی است که کلینی از نوح بن شعیب روایت کرده است که در آن زنی که در بیایان تشنگی بر او عارض شده بود در مقابل آب با عربی زنا کرد و امام علی (ع) حکم سنگسار عمر را رد نمود و آن را نوعی ازدواج تلقی نمود. مخالفان سند این روایت را ضعیف دانسته و صدر و ذیل حدیث را ناهماهنگ می‌دانند.

هیچکدام از فقهای قدما قائل به نکاح معاطاتی نیستند و می‌توان مهمترین دلیل بر عدم جواز نکاح معاطاتی را همین اتفاق نظر دانست . برخی به جمله‌ای از صاحب جواهر مراجعه کرده‌اند تا مجوزی برای آن بگیرند، صاحب جواهر هم به فیض کاشانی استناد کرده است ولی از عبارت ایشان هم حکم جواز معاطات بیرون نمی‌آید. صاحب جواهر گفته است در عقد ازدواج باید دوطرف راضی باشند و لفظی باید بین آنها به کار برود که دال بر ازدواج باشد. مخالفان نکاح معاطاتی معتقدند یکی از دلایلی که بیانگر لزوم انشاء لفظی صیغه نکاح است صحیحه «برید عجلی» است. متن روایت چنین است: «مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ بُرَیْدٍ الْعِجْلِیِّ‌ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ أَخَذْنَ مِنْكُمْ مِیثاقاً غَلِیظاً قَالَ الْمِیثَاقُ هِیَ الْكَلِمَةُ الَّتِی عُقِدَ بِهَا النِّكَاحُ وَ أَمَّا قَوْلُهُ غَلِیظاً فَهُوَ مَاءُ الرَّجُلِ یُفْضِیهِ إِلَى امْرَأَتِهِ.» روایت در ارتباط با آیه ۲۱ سوره نساء وارد شده است. این آیه در خصوص رعایت عدالت و عطوفت هنگام طلاق دادن همسر است. در پایان آیه به این نکته اشاره شده است همسران شما از شما «میثاق غلیظ» گرفته‌اند. در روایت فوق‌الذکر راوی از معنای «میثاق غلیظ» از امام محمد باقر(ع) سوال کرده است. حضرت کلمه «میثاق» را به عنوان کلمه‌ای که به وسیله آن عقد نکاح محقق می‌شود معنا فرموده‌اند.

منابع

ایکنا