پرخاشگری

پرخاشگری؛ رفتاری خشونت‌آمیز همراه با آسیب به خود و دیگری. مجموعه‌‌ای از رفتارها که با قصد و هدف آسیب زدن به دیگران به صورت زبانی یا برخورد عملی بروز پیدا می‌کند پرخاشگری نامیده می‌شود. عامل اصلی بسیاری از پرخاشگری‌ها، خروج از دایرۀ اعتدال و عقلانیت است. الگوهای نادرست درون خانواده، آموزش‌های غلط رسانه‌ای، مشکلات اقتصادی و جايگزين شدن روحيه زورگویی بجای فضائل اخلاقی نیز گوشه‌ای از عوامل بروز پرخاشگری در خانواده و اجتماع به شمار می‌روند. در مقابل، کسب مهارت‌های کلامی، ایجاد رابطه صمیمی و سازنده‌ والدین با فرزند و رواج آرامش و نشاط توسط دستگاه‌های فرهنگی برخی از راهکارهای جلوگیری از پرخاشگری انسان‌ها محسوب می‌شوند. برخی از راهکارهای اسلام برای کنترل پرخاشگری، عبارتند از به یاد آوردن قدرت و خشم الهی، وضو گرفتن، سجده در برابر خداوند و بر زبان جاری ساختن اذکار الهی.

تعریف پرخاشگری

به مجموعه‌‌ای از رفتارها که با قصد و هدف آسیب زدن به دیگران بروز پیدا می‌کند، پرخاشگری گفته می‌شود این رفتارها ممکن است زبانی باشد، یا برخورد عملی.

تفاوت خشم و پرخاشگری

در جامعه دو واژه خشم و پرخاشگری با یکدیگر اشتباه گرفته می‌شود؛ خشم حالتی درونی است که بدن انسان را آماده واکنش می‌کند و پرخاشگری رفتار بالفعل شده آن است. گاهی خشم می‌تواند در خدمت سلامت انسان باشد و برای دفاع از خود از آن استفاده کند. لذا می‌توان گفت وقتی‌که خشم از حالت فعل و انفعالات درونی گذشته و نمود پیدا می‌کند، پرخاشگری می‌شود.

عوامل بروز پرخاشگری

منبع و منشأ پرخاشگری، یکی از وجوه مشترک و خدادادی در وجود همه‌ی انسان‌هاست به نام قوه‌ی خشم و غضب. در خلقت و فطرت همه‌ی افراد بشر این قوه وجود دارد.

بخشی از پرخاشگری‌ها مربوط به تربيت اوليه فرزندان، الگوها و برخوردهای نادرست خانوادگی است. بخش ديگری از پرخاشگری‌ها در سطح اجتماع، نتيجه معضلات درون خانواده همچون مشكلات اقتصادی، بيكاری، طلاق و... است. از ديگر علل گسترش پرخاشگری در سطح اجتماع، دوری از سبك زندگی سنتی اعم از بخش عرفی و دينی است چراکه در آموزه‌های دينی و سبك زندگی سنتی شاهد مدارا، احترام، رعايت حق تقدم و ... هستيم که امروزه در جامعه کم‌رنگ شده است.

به طور کلی می‌توان گفت ريشه بسياری از پرخاشگری ها، خروج از اعتدال و مديريت عقل است. اما بايد توجه داشت که عوامل ديگری چون بی حوصلگی، کم ظرفيتی، ضعف و ناتوانی مزاج، عدم اعتماد به نفس و خودکم بينی، حساسيت‌های افراطی، منفی بافی و بدگمانی، همانند سازی و تقليد از ديگران و مانند آن نيز می‌تواند نقش مهمی در پرخاشگری داشته باشد.

همچنین ناکامی، جايگزين شدن روحيه قلدری بجای پهلوانی و شجاعت، حاکمیت مادیات بر روابط مواد محرک، توهم‌زا و الکل، تزلزل روابط خانوادگی، وجود الگوهای نامناسب درون خانواده‌ها و تأیید رفتار پرخاشگرانه و حتی تشویق رفتار پرخاشگرانه توسط والدین و نیز سرزنش و نکوهش‌های بسیار والدین در دوران کودکی و نوجوانی از موارد زمینه‌ساز افزایش خشونت در سطح جامعه هستند.

عوامل بروز پرخاشگری در کودکان و نوجوانان

کمبود آهن، پرکاری و یا کم‌کاری تیروئید، بدخواب بودن و یا کم‌خوابی کودکان از دلایل بارز پرخاشگری آنها محسوب می‌شود. همچنین نادیده گرفتن علایق نوجوانان، سخت‌گیری بیش‌ از حد والدین، کنترل کودک به‌صورت سختگیرانه و حساس شدن به مسائل ریز و جزئی می‌تواند از مهم‌ترین عوامل به وجود آوردن شرایطی باشد که پرخاشگری نوجوانان را در پی دارد.

برخی دیگر از عوامل تأثیرگذار در خصوص پرخاشگری نوجوانان عبارت است از: حساسیت‌های دوران بلوغ، در معرض آسیب‌های جسمی قرار گرفتن، ناامنی خانه برای کودک، شروع به فعالیت هورمون‌های جنسی در سنین نوجوانی، سوء مصرف مواد مخدر یا الکل، پارامترهای ژنتیکی، وجود و استفاده از سلاح گرم در خانه برای تهدید و ارعاب، علل مغزی در اثر حادثه یا بیماری مانند ضربه خوردن ناگهانی به سر، نادیده گرفتن حس مالکیت و استقلال فرد در خانواده، توهین و آسیب‌های کلامی به نوجوان، حمله فیزیکی و یا تنبیه فیزیکی از سنین کم تا نوجوانی، امر و نهی خانواده و استفاده از الفاظ تحکم‌آمیز اشاره کرد.

رفتارهای طرد کننده والدین در دوران بلوغ نیز آسیب زا است و موجب رفتارهایی چون پرخاشگری، افسردگی و یا انزوا در فرزند می‌شود.

راهکارهای جلوگیری از پرخاشگری

از جمله راهکارهایی که با بهره‌گیری از آن‌ها می‌توان زمینه ایجاد پرخاشگری را از بین برد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: دادن شخصیت مثبت و منطقی به کودک، عدم تبعیض میان آنها، عدم تحقیر کودکان، دادن مسئولیت در حد توان به افراد پرخاشگر، صحبت کردن با کودک، آگاه کردن آنها در خصوص خطرات پرخاشگری، ایجاد رابطه صمیمی و عاطفی، توجه دقیق به مشکلات آن‌ها، تشویق کردن آن‌ها به کارهای گروهی و جمعی ، آموزش صبوری و آرامش و مبارزه با خشونت‌ها به کودکان در خانواده، تقویت نهاد خانواده ، ایجاد رابطه صمیمی و سازنده‌ والدین با فرزند، شناخت نیازهای نوجوانان، درک همدلانه، پررنگ بودن نقش پدر در خانه و تفریح و سرگرمی، ایجاد و تقویت نشاط در جامعه و تامین مایحتاج اقتصادی، مسکن و امکانات ازدواج، جایگزین کردن شیوه‌های منطقی و استدلالی برای احقاق حق به جای پرخاشگری کلامی افزایش آموزش‌های عمومی و رواج آرامش و امید توسط دستگاه‌های فرهنگی مثل صدا و سیما، سازمان تبلیغات اسلامی و ...، کسب مهارت‌های کلامی و گفت‌وگو. سوق دادن افراد به سوی عقل گرايی و اعتدال در جهت کنترل قوای غضبی، تقويت صبر و افزايش سطح آستانه تحمل.

چند راهکار دیگری‌ که باعث می‌شوند خشم در لحظه آرام شود نوشیدن‌ آب، مچاله کردن کاغذ و یا ترک محیط است چراکه سپری شدن زمان باعث می‌شود تا هیجانات فروکش کند و سپس منطق روی کار آید.

راهکارهای جلوگیری از پرخاشگری نوجوانان

برای این‌که از پرخاشگری در نوجوانی جلوگیری شود باید علل این امر بررسی شده و براساس علت‌های ریشه‌یابی شده بهترین برخورد صحیح و اصولی در مقابله با پدیده پرخاشگری در آن‌ها به‌کار برده شود. باید توجه داشت که رفتار با خشونت یا تنبیه جسمی در این سن می‌تواند باعث بروز مشکلات بدتری شود. یکی‌ از نکات بسیار با اهمیتی که همه والدین باید در نظر داشته باشند، عدم نیاز به انجام رفتار پرخاشگرانه در جواب رفتارهای پرخاشگرانه فرزند خود است. باید پذیرفت که در دنیای امروز تنبیه فیزیکی و کلامی به‌ویژه در سنین نوجوانی پاسخگو نیست و فرزندان، بیشتر از نیاز به نصیحت و صحبت یک طرفه، نیازمند یک دوست خوب هستند. با کمی خویشتن‌داری و گوش کردن به صحبت‌های فرزند می‌توان به‌عنوان یک دوست، راهکارهای بهتری را به فرزند خود نشان داد.

پرخاشگری از نگاه اسلام

از نگاه دین، خشم و حتی پرخاشگری – اگر آن را بروز دادن خشم تعریف کنیم- به طور مطلق، منفی نیست بلکه در جایگاه خود لازم است. مؤمن باید آماده باشد در موقعیت لازم و قطعاً فقط برای اجرای امر خدا و طبق دستورالعمل دین، خشمگین شود و پرخاش کند. پرخاش مؤمن، دربرابر دشمنان خدا و دین خدا و ظالمان و متجاوزان به حقوق مردم است.

راهکارهای اسلام برای مدیریت پرخاشگری

در اسلام برای مديريت قوه غضب و خشم و تحت کنترل در آوردن آن راه‌های چندی بيان شده است. از جمله، تقويت باورها و ايمان شخص به ربوبيت و حکمت و قدرت الهی، بيان اذکار خاص برای تقويت اين روحيه و همچنين اعمالی چون روزه گرفتن و مانند آن. اذکاری چون استغفرالله ربی و اتوب اليه، لاحول و لاقوه الابالله العلی العظيم، و خواندن سوره‌های معوذتين (فلق و ناس) می‌تواند در افزايش صبر و آستانه تحمل و رهايی از خشونت و پرخاشگری مؤثر باشد.

راهکارهای کنترل خشم در روایات

فیض کاشانی در المحجة البیضا اندیشیدن در روایاتی که در فضیلت کظم غیظ، حلم و عفو وارد شده، توجه به پاداش‌هایی که در این روایات برای فروبردن خشم ذکر شده، به یاد آوردن قدرت و خشم الهی، توجه به زشتی حالتش در حالت خشم و سرزنش حس انتقام‌جویی را به عنوان راهکارهای علمی کنترل خشم بیان کرده است.

همچنین فیض کاشانی از استعاذه و تغییر حالت، به عنوان راهکارهای عملی کظم غیظ یاد کرده است. او بیان می‌کند که اگر استعاذه کارساز نشد در صورتی که انسان خشمگین، ایستاده است بنشیند و در صورتی که نشسته است تکیه دهد یا بخوابد. همچنین در برخی روایات، خشم به آتش تشبیه شده و گفته شده آتش را جز آب خاموش نمی‌کند پس کسی که خشمگین است، وضو بگیرد.

در برخی روایات نیز از رسول خدا(ص) نقل شده است هر کس که خشمگین شد صورتش را بر زمین بچسباند. ورام بن ابی فراس گفته است منظور پیامبر امر بر سجده است تا نفس، احساس خواری کند و خشم او برطرف شود.

حضرت علی(ع) در بيان درمان خشم و پرخاشگری می‌فرمايد: «خشم خود را با سکوت و هوای نفس را با خرد درمان کنيد.»

منابع

ایکنا

دانشنامه پژوهه

ویکی شیعه