تفسیر علمی قرآن کریم: تفاوت میان نسخه‌ها

برخی تفسیر علمی را عبارت از تفسیر آیات قرآن در پرتو کشفیات علمی می‌دانند برخی دیگر نیز ارتباط دادن حقایق علمی ثابت شده توسط علوم هستی‌شناسی و طبیعت‌شناسی را به معانی آیات قرآن، بر طبق دلالت مشهور و معهود معانی لغات، تفسیر علمی نامیده‌اند.<ref>ص84</ref>

پیروان تفسیر علمی بر این عقیده‌اند که حوزه علمی و آیات مربوط به حقایق علمی یکی از ابعاد و وجوه اعجاز قرآن و بلکه مهمترین بعد اعجاز آن است. قائلان به این روش تفسیری تأکید دارند که پیشتر علم و اکتشافات علمی به تمام آیات الهی وجود داشته و خداوند از علوم و اسرار خلقت و مرموز دانش به عنوان دلیلی بر ماندگاری و اعجاز قرآن یاد کرده است بنابراین به زعم اینان، علم و توجه به دانش‌های جدید به عنوان مهمترین رویکرد در تفسیر قرآن می تواند مورد تأمل قرار گیرد. محمدحسین ذهبی، صاحب التفسير و المفسرون، بهره بردن از علم در تفسیر آیات جهت نمایاندن اعجاز علمی قرآن را تفسیر علمی می‌نامد.<ref>8و9</ref>

تفسیرعلمی از جمله رویکردهای تفسیری به قرآن است که از گذشته‌های دور تا هم‌اینک با انگیزه‌های مختلف شکل گرفته است. ظاهرا غزالی نخستین فردی است که در این‌باره به طور مبسوط و جدی سخن گفته است. دو کتاب احیاء علوم الدین و جواهر القرآن مشتمل بر سخنان و دریافت‌های علمی وی از آیات قرآن است. استدلال غزالی در این‌باره آن است که افعال و صفات خداوند در برگیرنده همه دانش‌ها است و از آنجا که قرآن شرح ذات، افعال و صفات خداوند است، پس مشتمل بر همه دانش‌هاست از این رو علومی چون پزشکی، اختر شناسی، هیئت، تشریح، سحر، طلسم و ... همه در قرآن یافت می‌شوند و فراتر از آن علومی در قرآن موجود است که انسان قدرت درك و احاطه بر آن‌ها را ندارد و تنها فرشتگان از آن علوم بهره‌مندند.  

غزالی در کتاب احیاء علوم الدین با ذکر روایتی از ابن مسعود که بر اساس آن قرآن مشتمل بر علوم اولین و آخرین است، درصدد تأیید و تصدیق دیدگاه خویش برآمده است. پس از او سیوطی قرآن پژوه شهیر نیز بر این راه رفته و با استناد به آیاتی از قرآن و پاره‌ای از روایات و با اشاره به سخنان برخی از مفسران، تأکید می‌کند که همه علوم از جمله علومی مانند طب، هندسه، جبر، مقابله و ... از قرآن قابل استنباط است. پیش از سیوطی نیز فخر رازی آیات قرآن را با علوم رایج زمان خود تطبیق داده و بحث‌های علمی و فلسفی فراوانی در تفسیر آیات ارائه کرده تا آن جا که برخی به سبب گشاده‌دستی وی در این امر، تفسیر کبیر او را شامل هر چیزی جز تفسیر قرآن دانسته‌اند گو این که وی همچون دو عالم پیشین، معتقد نیست که جزئیات علوم ریاضی طبیعی و طب در قرآن موجود است بلکه اعتقاد وی بر این است که استعانت از این علوم در فهم آیاتی که ما را به قوانین کلی طبیعت و خلقت رهنمون می‌سازند لازم است.<ref>ص85</ref>

برخی نیز در اشتمال قرآن بر کلیه علوم به همین نصوص استناد کرده‌اند اما سابقه تاریخی پیوند علم و دین ظاهرا به تلاش بزرگانی مانند ابن سینا، ابو حامد غزالی و فخررازی باز می‌گردد. این تلاش‌ها بیشتر معطوف به مباحث نظری تسابق علم و دین و گاه تفسیر برخی آیات قرآنی با دستاوردهای هیأت قدیم بود و هرگز جریانی موسوم به تفسیر علمی به ظهور نرسید. تحولات سریع علمی و کشف بسیاری از اسرار طبیعی علت ظاهر شدن عرصه جدیدی از تحقیقات علمی در محور قرآن پژوهی در قرن چهاردهم است. این عرصه همان بحث تفسیر علمی آیات قرآن است که در برخی کوشش‌های تفسیری نمایان است و کم و بیش تفاسیر قرن چهاردهم را تحت تأثیر قرار داده است و کتاب فکرة اعجاز القرآن تأليف نعيم الحمصی در عربی و تفسیر علمی قرآن تألیف ناصر رفیعی محمدی در فارسی، گوشه‌هایی از آثار تألیف شده در تفسیر علمی قرآن و نیز آثاری که در همین ارتباط با عنوان اعجاز علمی نگارش یافته‌اند را در اختیار قرار می‌دهد.<ref>ص58و59.</ref>

اکتشافات و اختراعات علمی و صنعتی غرب که در پرتو نگرش عقلی و تجربی به امور و کنکاش و کنجکاوی‌های مستمر رخ داده است سبب پیدایش نظریات و حقایق علمی جدیدی در ارتباط با هستی و در رابطه با آفرینش انسان شده است. همچنین برخی از نویسندگان، مفسران و اندیشمندان مسلمان در دوره احیای اندیشه دینی که همزمان بود با دوران شکوه عظمت و رونق علم و عقل در اروپا تلاش کردند برای زدودن شبهه تعارض علم و توسعه مادی و صنعتی با دین به تطبیق و همسان‌سازی آیات قرآن با نظریات و یافته‌های علمی بپردازند و چنین وانمود کنند که قرن‌ها پیش از دست‌یابی دانشمندان غربی به قواعد و حقایق علمی در نصوص دینی به این قواعد و رموز اشاره شده است؛ گرچه مسلمانان خود از درک و دریافت آن غافل یا عاجز بوده‌اند. این نگرش تا بدان‌جا پیش رفت که قرآن يكسره کتاب علم و پیشرفت مادی معرفی شد و اعجاز علمی یکی از مهم‌ترین ابعاد اعجاز آن دانسته شد و انطباق علم و عقل با وحی و قرآن ضروری شمرده شد و دین حقیقی آن دینی معرفی شد که از علم جدا نباشد و برادرانه در کنار آن قرار گیرد.<ref>ص85</ref>

حرکت تفسیر علمی در آغاز از مصر شروع شد؛ زیرا این کشور در جوار ملل متمدن و توسعه یافته قرار داشت و پیش و بیش از دیگر جوامع اسلامی با تمدن و رونق علمی غرب آشنا شده بود لذا دانشمندان مصری در مقالات و کتب خویش به تفسیر علمی آیات می‌پرداختند؛ چنان که نگارش تفسیر الجواهر از شیخ محمد طنطاوی، اوج این شیوه از تفسیر محسوب می‌شود البته آثار عالمانی دیگر نیز چون کواکبی، اسکندرانی، عبدالرزاق نوفل و ... که پس از آن به نگارش درآمده‌اند از اهمیت بسیاری برخوردار هستند.<ref>ص85و86.</ref>

امروزه اکثر محققان و پژوهشگران معمولاً سه روش و رهیافت را در تفسیر علمی قرآن ذکر می‌کنند که عبارت‌اند از رهیافت‌های استخراج علوم، تطبيق علوم بر آیات و استخدام علوم در فهم قرآن. گرچه به نوعی روش استخراج و تطبيق يك نتیجه را بدست می‌آورند اما با توجه به توالی تاریخی و ترتیب روش‌ها، هر سه روش پیروانی داشته و گاه در مراحل طولانی زمانی حاکم بر شیوه تفسیری بوده است. سه رهیافت استخراج، تطيبق و استخدام در سه مرحله تاریخی شکل گرفتند؛ دغدغه نخست بیرون کشیدن علوم از آیات جهت نمایاندن اعجاز علمی بود، اما با گذشت زمان و پیدایش مکاتب فکری مبتنی بر علوم بشری و تأسیس نظریه‌های علمی مفسران اسلامی و در تعبیری عالمان مسلمان با اساس قراردادن تئوری‌های علمی، به جستجو در تفسیر آیات پرداخته و از موضعی منفعلانه به دفاع از علمی بودن آیات و قرآن دست زدند.<ref>ص9</ref> از این میان، گونه صحیح تفسیر علمی، استخدام علوم قطعی تجربی در فهم قرآن است ولی دو روش استخراج علوم از قرآن و تحمیل نظریه‌های علمی بر قرآن صحیح نیست، چون منتهی به تفسیر به رأی می‌شود.<ref>ص56</ref>

رویکرد علمی به قرآن بسان بسیاری دیگر از رویکردها و گرایش‌های تفسیری دچار چالش و آسیب شده است که شاید بتوان مهم‌ترین آن‌ها را در دو دسته؛ تفریط و انکار آموزه‌های علمی در قرآن و افراط در برخورد با آیات علمی قرآن کریم بررسی کرد.

البته این آسیب‌ها قابل پیشگیری است چون اکثر اشکالات به دو گونه استخراج علوم از فهم قرآن و تحمیل نظریه‌های علمی بر قرآن وارد می‌شود، بنابراین اگر مفسر قرآن از گونه استخدام علوم قطعی تجربی در فهم قرآن استفاده کند اکثر اشکالات و آسیب‌های فوق بر طرف می‌شود. تفسیر علمی مبانی و معیارهایی دارد که لازم است مفسر قرآن آن‌ها را رعایت کند که اگر بر طبق آن‌ها تفسیر علمی صورت گیرد، برخی دیگر از آسیب‌ها بر طرف می‌شود.<ref>ص56</ref>

شرایط و ضوابطی جهت تفسیر صحیح علمی برشمرده‌اند که باید از جانب مفسر مد نظر قرار گیرد. مهم‌ترین این اصول رعایت ضوابط عرفی در امر تفسیر از جهت قوانین ادبی، اصول و مبانی شرعی است و نیز پرهیز از هرگونه تأویل آیات و تطبيق ناروای اندیشه‌های علمی بر قرآن؛ چه تفسیر غیر از تأویل است و در تأویل ضوابط ادبی و حدود معانی لغوی زیرپا گذاشته می‌شود.<ref>ص63</ref>

با سه شرط عدم تحمیل نظریات علمی بر قرآن؛ یعنی قرار ندادن يك معنای علمی برای تمامی آیات قرآن، در نظر گرفتن این مسئله که اثبات مسائل علمی رسالت اصلی قرآن نیست و همچنین پرهیز از تفسیر قطعی آیات می‌توان بین علوم و قرآن ارتباط برقرار کرد.<ref>ص23</ref>

اگر مفسر اشاره علمی موجود در آیه را به صورت يك احتمال مطرح کند؛ یعنی بگوید علم تاکنون این مسأله را بیان می‌کند و این آیه می‌تواند اشاره‌ای به این مطلب داشته باشد، تفسیر به رأی نخواهد بود. اگر دیدگاه علوم به صورت قانون کلی در آمده باشد اشکالی ندارد و می‌توان برای تفسیر قرآن به آن استناد کرد ولی دانشمندان معتقدند که کاروان علم همواره در حرکت است و نمی‌توان دیدگاه تغییرناپذیر داشت.<ref>ص28</ref>

تسلط به مبانی تفسیر و علوم روز: برقراری ارتباط میان قرآن و علوم روز در درجه اول وظیفه کسانی است که هم با تئوری‌های علوم روز آشنا<ref>ص26</ref> و هم به وسائل فهم قرآن که شامل زبان عربی، صرف و نحو، بلاغت، تفاسیر و حدیث می‌شود مسلط هستند.<ref>ص23</ref>

در خصوص تفسیر علمی، سه دیدگاه وجود دارد که عبارت‌اند از: دیدگاه افراطی، دیدگاه اعتدالی و دیدگاه تفریطی. قائلین به دیدگاه افراطی معتقدند که همه علوم در قرآن وجود دارد و سعی می‌کنند تا کوچکترین ارتباط علمی را به قرآن نسبت دهند مانند طنطاوی در تفسیر الجواهر، سید احمد خان هندی در سیر القرآن و هو الهدی و الفرقان. این جریان فکری به قرآن لطمه می‌زند؛ زیرا قرآن کتاب هدایت و تربیت است نه کتاب علم روز؛ ضمن اینکه هیچ ارتباطی بین برداشت‌های آن‌ها با قرآن نیست به عنوان مثال دکتر عبد الرزاق نوفل در کتاب خود، نفس واحد را در آیه خلقكم من نفس واحدة اشاره به پروتون میداند که هیچ دلیلی بر این مطلب وجود ندارد و یا گاهی اوقات حروف مقطعه را دلیل بر پیش‌بینی‌های علمی و یا حوادث مختلف ذکر می‌کند که در این زمینه نیز هیچ دلیلی بر چنین برداشت‌هایی وجود ندارد.  

دیدگاه دیگر دیدگاه تفریطی است که مخالف با تفسیر آیات بر اساس علوم روز است که افرادی نظیر سید قطب و شاطبی معتقد به آن هستند. این دیدگاه نیز مورد پذیرش نیست. هر چند قرآن کتابی علمی نیست اما به بعضی از مباحث علمی مثل نقش کوه‌ها و زمین، شکل‌گیری باران و جنین و ... اشاره دارد.<ref>ص50و51.</ref> شاطبی در مورد تفسیر علمی معتقد است مفسران تفسیر علمی با ادعای وجود همه علوم در قرآن از حد خود پا فراتر نهاده‌اند. در حالی که سلف صالح چنین ادعایی نداشته‌اند؛ زیرا قرآن برای بیان احکام و تکالیف ،ایمانی معرفی آخرت و مسایل جنبی آن آمده است. شاطبی آیه شریفه ... و نَزَّلْنا عَليك القرآن تبياناً لِكُلِّ شَيْءٍ ... <ref>نحل/89</ref> را که طرفداران تفسیری علمی برای اثبات ادعای خود، بدان استناد می‌کنند مربوط به تعبد و تکلیف می‌داند؛ به این معنا که قرآن بیانگر همه چیز صرفا در این موضوع است و نه بیش از آن. همچنین او مقصود از کتاب را در دو آیه ... و لا رطب و لا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مبین<ref>انعام/59</ref> و ... ما فرطنا فِى الكِتاب مِن شَيْء ...<ref>انعام/38</ref> لوح محفوظ می‌داند و نه قرآن کریم. دیگر مخالفان تفسیر علمی نیز مفسرانی مانند أمين الخولی، محمد حسین ذهبی، عبدالعظیم الزرقانی، شیخ محمود شلتوت، عایشه عبدالرحمن بنت الشاطى و... هستند که دلایلی برای این مخالفت خویش ارائه داده‌اند.<ref>ص86و 87.</ref>

<references />