میرزا جوادآقا تهرانی

تصویر یادنامه میرزاجوادآقا تهرانی در نشریه رایحه

آیت‌الله میرزا جواد آقا تهرانی؛ فقیه و استاد معارف و اعتقادات اسلامی، اخلاق، فلسفه و تفسیر. ایشان احیاگر درس تفسیر در حوزه‌‌ی علمیه‌ی خراسان و از شاگردان میرزا مهدی غروی اصفهانی است.

ولادت

میرزا جواد آقا تهرانی در سال 1283ه.ش در خاندانی مذهبی در شهر تهران، متولد شد. پدرش از بازاریان متدین بود و اقوام و خویشانش از نیکان بودند و در بازار تهران موردتوجه بازرگانان، کسبه و عموم مردم قرار داشتند.

تحصیل

آیت‌الله تهرانی در محیط خانواده به فراگیری اخلاق، آداب و سنن اسلامی و مسائل دینی مشغول شد. سپس به مدرسه رفت، اما تحصیل در مدرسه را ادامه نداد و عازم حوزه‌ی علمیه شد. میرزا ابتدا به حوزه علمیه قم رفت و مقدمات و سطوح را نزد اساتید فراگرفت. سپس عازم نجف اشرف شد و دو سال از محضر اساتیدی همچون حاج شیخ مرتضی طالقانی، حاج شیخ محمدتقی آملی و آیت‌الله سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی استفاده کرد. پس‌ازآن، بنا بر درخواست مادر به تهران بازگشت. وی در تهران ازدواج نمود و سپس به مشهد مقدس، مهاجرت کرد. میرزا جواد آقا حدود سال 1312ه.ش وارد مشهد مقدس شد و تا پایان زندگی هم در آنجا بود. ایشان در مشهد از محضر اساتیدی همچون حاج‌آقا بزرگ شاهرودی، شیخ هاشم قزوینی و حاج میرزا مهدی غروی اصفهانی بهره برد. این عالم بزرگ شیفته‌ی افکار و عقاید میرزا مهدی غروی اصفهانی شد و از اندیشه‌های وی حمایت و در گفتار و تألیفات خود نظریات استادش را ترویج نمود.

شاگردان

ازجمله کسانی که بر اساس مکتب ایشان به تألیف پرداختند مرحوم سبزی خراسانی بود که اثرش مورد استقبال قرار گرفت. از دیگر شاگردان ایشان می‌توان به بزرگانی چون مرحوم روحی، شیخ مسلم حائری، آیه‌اللّه خامنه‌ای، حاج شیخ محمود انصاری، حاج شیخ علی‌اکبر علیزاده، حاج شیخ محمد واله و ... اشاره کرد.

اخلاق و سبک زندگی

ایمان و عمل صالح در شخصیت میرزا جواد تهرانی جمع شده بود و ازنظر خلوص، معنویت و پارسایی نمونه بود. بسیار متواضع بود و در زهد و رعایت اصول اخلاقی موفق بود. از عناوین و القاب به‌شدت پرهیز می‌کرد. عمامه بسیار کوچکی بر سر می‌گذاشت، کفش معمولی به پا داشت و هیچ‌گاه خودش را جلو نمی‌انداخت. در نماز جماعت نیز جز در موارد ضروری امام نمی‌ایستاد. وقتی وارد مجالس می‌شد، هرکجا خالی بود، همان‌جا می‌نشست و در جستجوی جایگاهی برای خود نبود. از منیت به دور بود و به‌ندرت در مورد موضوعات مربوط به خودش صحبت می‌کرد. میرزا به معنای کامل دارای زی طلبگی بود و درنهایت سادگی، بی‌رغبتی به دنیا و استفاده از مظاهر مادی زندگی می‌کرد.میرزا جواد آقا انسانی وارسته بود که به همه محبت داشت، همه‌کس را به خانه خود راه می‌داد و با آنان به گفت‌وگو می‌نشست. قلبی مهربان، بیانی شیرین و دلی پاک داشت. محضر او از حشو و زوائد خالی بود و بدون تظاهر زندگی می‌کرد، او در اندیشه‌ی جاه، مقام و فزون‌طلبی نبود. در منزل نیز اخلاق اسلامی و صفات حمیده را در حد عالی رعایت می‌کرد. حتی از همسر و فرزند خود توقع کاری را نداشت و حتی‌الامکان کارهای شخصی‌اش را خود انجام می‌داد. میرزا علاوه بر عالم بودن، به دانسته‌های خود عمل می‌کرد. هر کاری که انجام می‌داد و هر کلام و صحبتی که بر زبان جاری می‌کرد، سعی می‌نمود برای خدا باشد. حاضر نبود ذره‌ای دیگران را اذیت کند و از وجوهاتی که به دستشان می‌رسید، استفاده نمی‌کرد. مرحوم میرزا جواد آقا در مسائل علمی نیز به اصول اخلاقی مقید بود و چنان محتاطانه عمل‌ می‌کرد که باعث رنجش و اهانت به فردی نشود. ایشان به همه احترام می‌گذاشت؛ چه افرادی که با نظراتشان موافق و چه مخالف بود، دیگران نیز احترام زیادی برای او قائل بودند. با شاگردان خود به‌گونه‌ای برخورد می‌کرد که همه احساس می‌کردند نگاه ویژه‌ای به آنان دارند. میرزا خوب نصیحت می‌کرد و وقتی حرف می‌زد بر دل می‌نشست. او دارای محبوبیت در میان همه‌ی اقشار جامعه به‌خصوص نیکان و عالمان بود. کمک در امور منزل و خانه‌داری، نگه‌داری از فرزندان، پرهیز از امرونهی نسبت به خانواده، کم سخن گفتن، پذیرایی و مشایعت مهمان به‌صورت شخصی، احترام فراوان و جفت کردن کفش‌ آن‌ها، مؤدب بودن و رعایت آداب دینی، مواظبت از اعمال و رفتار، مرگ‌اندیشی، رعایت احتیاط در تمامی امور به‌ویژه در صحبت کردن، مقدم شدن بر سلام، قناعت، تبسم همیشگی، مقید بودن به اجتناب از مکروهات، برخورداری از قدرت اخراج روح و طی‌الارض، نظم در کار، توجه به وعده و قرار، اهتمام به هدایت افراد، تأکید بر توکل، نماز شب طولانی، حسن برخورد با همه، رهایی از هوا و هوس‌ها، وقار، طمأنینه و سکینه، بی توقعی، حق پذیری، تقوا و پرهیز از هوای نفس، تأکید بر ناشناس بودن، پرهیز از انتساب نادرست به دیگران، ارتباط صمیمی با بزرگ و کوچک و حشرونشر فراوان با طلاب حوزه از دیگر عادت‌ها و ویژگی‌های آیت‌الله جواد تهرانی بود.

فعالیت‌های علمی

مرحوم میرزا جواد آقا همواره از اصول و مبانی دین در برابر معارضان، مهاجمان و معاندان که در تخریب اعتقادات مردم مسلمانان با زبان و قلم فعالیت‌ داشتند، سخت ایستادگی و با قلم و بیان خود حقایقی دینی را بیان می‌کرد و مدافع حصار دین در برابر دشمنان بود. ایشان، سال‌ها در مشهد مقدس به تربیت طلاب پرداخت و گروه بی‌شماری از دانش او استفاده کردند. او در تأسیس و رونق مؤسسه علمیه مکتب نرجس در شهر مشهد نیز نقش بسزایی داشت. میرزا به تدریس فقه،اصول، اخلاق و فلسفه مشغول بود. همچنین تفسیر نیز تدریس می‌کرد. ایشان نه‌تنها به تفسیر در حوزه‌های علمیه اولویت داد، بلکه آن را تبدیل به درسی مهم کرد. میرزا از احیاگران علوم قرآنی در خراسان بود و بر اساس مبانی فلسفی خود به سراغ تفسیر قرآن می‌رفت. ویژگی‌های علمی استاد تهرانی از مسائل اخلاقی، اعتقادی، فقهی، اصولی، علوم قرآن و تفسیری، اطلاع درخور داشت. محتوای غنی درس و پاسخ‌های محققانه و دقیق او از معلومات انبوه و گوناگون آن بزرگوار حکایت می‌کرد. ایشان بر قدیمی‌ترین تا جدیدترین شبهات و اشکالات اعتقادی و کلامی اشراف کامل داشت و باکمال قدرت و بدون واهمه به همه‌ی ‌آن‌ها پاسخ قانع‌کننده داده و به‌نقد و بررسی می‌پرداخت. میرزا در فقه و اصول مبانی خوب و متقنی داشت و درسی کامل به شاگردان خود تحویل می‌داد. او هم به مبانی و روایات و سنت پیامبر(ص) معتقد بود و هم از مسائل روشنفکرانه ابایی نداشت. صفای باطن و یقین و باوری که نسبت به قرآن داشت، باعث می‌شد که در موقع تفسیر آیات قران تمام شک و وهم‌ها از انسان زدوده شود. وقتی در درس تفسیر قرآن، یکی از شرکت‌کنندگان سؤالی می‌کرد که موجب خنده سایرین می‌شد، برای این‌که آن شخص خجالت نکشد، چنان حرف و سخن او را تبیین می‌نمود و چنان گفتارش را به‌صورت یک اشکال مسلم بیان می‌کرد که لابد این برادر می‌خواهد این اشکال را بر ما وارد کند. اگر بر مطالب بزرگان نقدی داشت، تا می‌توانست اسم آن شخص را نمی‌آورد، ولی اگر به‌طور اتفاقی اسمی از شخص آورده می‌شد، مراتب علمی و عظمت آن عالم را گوشزد می‌کرد و سپس به‌عنوان این‌که من هم فهمی نسبت به فرمایش‌های این بزرگوار دارم، به‌نقد آن نظریه می‌پرداخت. برداشت و تفسیر به‌روز از آیات قرآن، تسلط به زبان انگلیسی، زیبا و سلیس صحبت کردن، بیان مطالب به‌صورت پخته و روان، بیان اشتباه خود در جلسات، توجه به درک و فهم مخاطب در بیان مطالب، تخصص در تدریس و تبحر در بیان و تحقیقات علمی، نظم در تدریس، صبر، حوصله و بخشندگی در انتقال دانسته‌های خود، سخنرانی ساده و دور از تکلف، تأکید بر تمسک به قرآن و اهل‌بیت(ع) و عمل به دستورات آن‌ها، توجه به رشد طلبه‌ها و ایجاد احساس شایستگی در آنان از دیگر ویژگی‌های علمی میرزا جواد آقا تهرانی است.

عقاید و مکتب

منش میرزا در فقه، معتدل و در اصول هم صاحب مبنا بود، اما از بحث‌هایی که ثمره‌ی فقهی نداشت، عبور می‌کرد. ایشان ازلحاظ اعتقادی، پیرو مکتب تفکیک و از شاگردان میرزا مهدی اصفهانی بود. البته نمی‌توان میرزا جواد آقا را به‌صورت رسمی جزء مکتب تفکیک دانست. ایشان فیلسوفی آزاداندیش بود که تفکر مستقل داشت و به مطالب فلسفی مسلط بود. به باور میرزا جواد آقا، افرادی مثل ابن‌سینا با زیربنای فکری مشایی، مطالبی رابیان نموده‌اند که اگرچه بر اساس تحقیقات و تفکر است، اما دیدگاه یک متفکر مسلمان است و نمی‌توان جزء مبانی اسلامی محسوب نمود. بنابراین، دیدگاه اسلام از دیدگاه متفکران اسلامی قابل‌تفکیک است. معارف در مکتب میرزا جواد آقا تهرانی بر دوپایه اساسی استوار است. اول این‌که معارف دینی بایستی از روایات اهل‌بیت(ع) و منبع وحی سرچشمه گرفته باشد، نه فلسفه و مکتب‌های بشری. دوم اینکه چون دین مطابق فطرت است و فطرت عمومی‌ترین وسیله معرفت و نزدیک‌ترین راه شناخت حقایق و معارف، ازاین‌رو در تعلیم و تربیت از جایگاه والایی برخوردار است.

فعالیت‌های اجتماعی

مرحوم میرزا جواد تهرانی علاوه بر کارهای علمی و تدریس و تألیف از کارهای اجتماعی هم غافل نبود. وی در شهر مشهد اقدام به تأسیس درمانگاه خیریه کرد و با کمک افراد نیکوکار به نیازمندان و محرومان رسیدگی نمود. وی از بنیان‌گذاران صندوق قرض‌الحسنه در مشهد بود و گروهی از بازاریان و کسبه را تشویق کرد تا این صندوق را تأسیس کنند. از طرفی میرزا در مؤسسه‌ای حضور داشت که عصرهای جمعه همراه جمعی از بازاریان و فرهنگیان به نوانخانه و بیمارستان‌ها می‌رفتند و ضمن تلطف و اظهار مهربانی به بیماران، نیازهایشان را برطرف می‌کردند. میرزا جواد آقا ارتباط گسترده‌ای با علمای زمان خود داشت و در کنار بحث علمی و ارتباطشان با یکدیگر به حمایت از خانواده‌های محروم می‌پرداختند. وی با توده‌ی مردم نیز ارتباط داشت و ازجمله مسائلی که بسیار بر آن پایبند بود مشارکت در مصائب و خوشی‌های مردم بود.

فعالیت سیاسی

میرزا جواد تهرانی از آغاز قیام امام خمینی(ره) و سایر علما در قم و مشهد با آنان همکاری می‌کرد و در همه‌ی صحنه‌ها حضور داشت. حمایت و مبارزات ایشان با مساعدت مرحوم مروارید درزمانی که طاغوت می‌خواست حوزه‌ی مشهد را به مرکز دانشگاهی و محیط علمی وابسته و رسمی تبدیل کند، سبب شد که این اتفاق نیفتد و حتی درزمانی که پهلوی سعی می‌کرد هدایایی را به‌صورت سنواتی در میان طلاب تقسیم کند ایشان و آیت‌الله مروارید سعی می‌کردند مبالغی را در اختیار طلاب قرار دهند تا تمایلی به این نوع هدایا نداشته باشند. در اغلب اعلامیه‌ها امضاء و اسم میرزا بود. در راهپیمایی‌ها شرکت می‌کرد و با تسبیحی که ذکر می‌گفت مشغول گفتن «مرگ بر شاه» شده و مردم را به شعار تحریک می‌کرد. همچنین در تمام جلسات شور و مشورتی که در منزل آیت‌الله سید عبدالله شیرازی و مرحوم مرعشی بود، حضور داشت. میرزا احترام فوق‌العاده‌ای به امام خمینی می‌گذاشت و چندین بار برای دیدار ایشان به قم رفت و در امور مورد تأکید امام، به‌هیچ‌وجه تخلف نمی‌کرد. همچنین تلاش می‌نمود تا اختلافات سایر علما با امام خمینی را نیز برطرف نماید. وی در سال ۱۳۵۸ه.ش از حوزه انتخابیه استان خراسان به نمایندگی مجلس خبرگان انتخاب شد.

حضور در جبهه

عکسی از مرحوم میرزا جوادآقا تهرانی در جبهه

میرزا باوجود کهولت سن، بارها به جبهه رفت و باعث ایجاد حالت معنوی مضاعف در جبهه خصوصاً برای کسانی که از مشهد اعزام‌شده بودند، گردید. هدف میرزا مشارکت در ثواب جهاد و دفاع از کشور در مقابل دشمن و انجام تکلیف بود و علاوه بر صحبت کردن و همراهی با رزمندگان، موجب دلگرمی و تشویق آنان برای حضور درصحنه‌های دفاع مقدس بود. او در میدان تابع محض فرمانده بود.

وفات

میرزا جواد تهرانی در سحرگاه روز سه‌شنبه؛ دوم آبان سال 1368ه.ش برابر با 23 ربیع‌الاول سال 1410ه.ق جهان را وداع گفت و طبق وصیتش او را در قبرستان عمومی شهر مشهد «بهشت رضا» به خاک سپردند.

آثار و تألیفات

آثار آیت‌الله تهرانی عبارت‌اند از:

1.بررسی پیرامون مسائل اسلامی و پاسخ به شبهات.

2.فلسفه بشری و اسلامی، پاسخی بر مبانی فلسفه.

3.بهایی چه می‌گوید، پاسخی بر فرقه ضاله بهاییت.

4.عارف و صوفی چ می‌گوید، در مبانی تصوف و رد آن.

5.میزان المطالب، بحث‌های وی بر اساس قرآن و عترت.

6.آیین زندگی در اخلاق اسلامی.

تفسیر مصباح الهدی

این کتاب تفسیری در حقیقت، تقریر درس تفسیر آیت‌الله جواد تهرانی شامل سوره‌ی مبارک حمد و سوره‌ی بقره تا آیه‌ی 253 و اولین اثر تفسیری در مکتب تفکیک است. این کتاب که تنها بخش کوچکی از درس تفسیر استاد را دربرمی گیرد به همت دکتر محمدباقر عبداللهیان و با تأیید آیت‌الله تهرانی منتشر شده است. مهم‌ترین جنبه این تفسیر، جنبه تربیتی آن است.

روش تفسیر

تصویری از جلد کتاب تفسیر مصباح الهدی

تفسیر میرزا تفسیر تحلیلی و جامع است. به این معنا که پس از معنا نمودن لغات و جمله و بیان نظرات تفسیری و برداشت‌های دیگران، برداشت خود را مطرح نموده و آن را با مستندات و لغت و تفسیر و اقوال مفسران می‌سنجد. میرزا جواد آقا از روایات نیز به‌صورت تحلیلی، تطبیقی و جهت‌دار استفاده می‌کند و اگر معنای روایتی به نحوی بر آیه پرتو می‌افکند، از آن روایت در فهم آیه استفاده می‌کند. البته درجایی که فهم و برداشت به‌دست‌آمده از روایت، اشتباه است، روایت را کنار می‌گذارد. میرزا مفسر بودن آیات دیگر را برای قرآن به‌طورجدی قبول داشت و به این روش تفسیر می‌نمود. ایشان در بررسی اقوال دیگران به شکل آزاد می‌اندیشید و در اظهارنظر جدید یا رد کردن یک مبانی نظری، محتاطانه عمل می‌کرد.

آثاری درباره‌ی آیت‌الله تهرانی

در کتاب‌های تاریخ خراسان اثر استاد عزیز الله عطاردی و مشاهیر مدفون در مشهد و حومه اشاراتی به زندگی میرزا جواد تهرانی شده است. همچنین کتاب «جلوه‌های ربانی» از آیت‌الله عبدالجواد غرویان در حالات میرزا جواد آقای تهرانی و کتاب «مفسر ربانی» که مجموعه مقالات بزرگداشت میرزا جواد آقا است به همت مهدی مهریزی و محمدباقر عبداللهیان به چاپ رسیده است.

منابع

ایکنا

دانشنامه حوزه

ویکی فقه