قرض الحسنۀ

قرض‌الحسنه؛ سنتی الهی که علاوه بر پاداش فراوان معنوی، دارای اثرات ارزشمند فردی و اجتماعی است. در نظام اقتصادی اسلام قرض يكی از شيوه‌ها و ابزارهای مؤثر برای مبارزه با نظام ظالمانه رباخواری در جامعه است و چنانچه شرایط آن رعایت شود، به توانمندسازی اقشار آسیب‌پذیر و اشتغال‌زایی می‌انجامد. قرض الحسنه‌، سبب می‌شود كه شخص قرض گيرنده به تلاش و فعاليت وادار شود تا بتواند قرض خود را ادا كند؛ اين خود باعث رونق اقتصادی و شكوفايی خلاقيت‌ها و استعدادها می‌شود. ولی در صدقه گيرنده، چنين تلاشی مشاهده نمی‌شود. لذا جهات متعددی، برای برتری قرض الحسنه بر صدقه برشمرده‌اند.

تعریف

تعریف لغوی

تعبیر قرض الحسنه از دو بخش «قرض» و «الحسنه» تشکیل شده است. بخش اول این تعبیر یعنی «قرض» به معنای بریدن و قطع کردن است. بر همین اساس، مالی را که با شرط بازگرداندن عین یا بدل آن به دیگری داده می‌شود، قرض می‌خوانند، زیرا قرض دهنده، آن مال را از بقیه اموالش بریده است. در قرآن کریم، واژه «حسن» صفت قرض قرار گرفته است که به معنای زیبا و نیکو است، و قرض نیکو آن است که از مال حلال باشد و آن را با منّت گذاردن و اذیّت، ضایع نکند.

تعریف اصطلاحی

قرض الحسنه در فرهنگ و اصطلاح قرآنی، معنایی جامع دارد که شامل قرض الحسنة فقهی نیز می‌شود زیرا از منظر قرآن کریم هر کار خیری که انسان برای خدا انجام دهد، برای او قرض الحسنه است. براساس این تعریف، قرض الحسنه شامل عبادات اصطلاحی مانند نماز و روزه یا انفاق مالی و کارهای خدماتی و عام المنفعه مانند مسجد و مدرسه سازی یا جبهه رفتن و جهاد در راه خدا می‌شود.

قرض الحسنه در قرآن

قرض الحسنه در مکتب اسلام جایگاهی مخصوص دارد و تاکید اسلام برای کمک به فقرا و مستمندان به معنی پذیرفتن فقر نیست بلکه تلاشی برای برکندن فقر از زندگی بشری است. آیات ۲۴۵ سوره بقره، ۱۲ سوره مائده، ۱۱ و ۱۸ سوره حدید، ۱۷ سوره تغابن و آیه ۲۰ سوره مزمل درباره قرض‌الحسنه است. براساس این آیات، خداوند متعال مالی را که مؤمنین در راه او خرج کنند قرض گرفتن خودش نامیده است، و با این تعبیر، مؤمنان را بر این کار تشویق فرموده است. اگر چه منظور از “قرض الحسنه‌” در آیات مذکور، قرض به معنای مصطلح آن نیست، بلکه معنای عام آن مراد است و شامل وام دادن، انفاق کردن و صدقه دادن به برادران دینی است، ولی قرض الحسنه به معنای امروزی را نیز یکی از مصادیق آن می‌توان دانست. این درحالی‌که در روایات منظور از قرض، همین قرض عرفی است و بدان تصریح شده است.

قرض الحسنه در روایات

بنابر روایتی از پیامبر اسلام، قرض دادن از صدقه هم برتر است. در حدیثی از امام صادق علیه السلام بر در بهشت چنین نوشته شده است: «ثواب صدقه را ده مقابل می‌دهند و ثواب قرض را هجده مقابل». در حدیثی دیگر آمده است: «هر مؤمنی که به مؤمنی از برای خدا قرض دهد در هر آنی ثواب صدقه را دارد تا مال به او برسد» همچنین در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمودند: «کسی که به برادر خود قرض دهد، در برابر هر درهمی که قرض داده هم‌وزن کوه احد و کوه رضوان و کوه سینا، حسنات خواهد داشت و اگر برای وصول آن مدارا کند، از پل صراط همچون برق جهنده بدون حساب و عذاب خواهد گذشت.» با وجود آن‌که در روایات، به قرض دادن سفارش شده، اما قرض گرفتن مورد نکوهش قرار گرفته است. در همین راستا، روایتی منسوب به امام علی(ع)، قرض گرفتن را موجب خواری روز و اندوه شب معرفی دانسته است.

تفاوت قرض با مبادلات دیگر

قرض، مالی است که آن را به رایگان اهدا نمی‌کنند، بلکه قصد بازگشت و استرداد عین یا بدل مال را دارند. درحالی‌که مالی که انسان آن را بی‌عوض به دیگری ‌دهد، به اعتبار‌های گوناگون «هبه» یا «صدقه» و مانند آن خوانده می‌شود. همچنین درصورتی‌که قصد بازگشت «بدل» آن را داشته باشد، نه قصد استرداد «عین»، به این نوع مبادله و معامله، به اعتبار‌های گوناگون، «بیع» یا «اجاره» یا «صلح» و مانند آن می‌گویند.

برتری قرض الحسنه بر صدقه

در برتری قرض الحسنه بر صدقه، مواردی را برشمرده‌اند که عبارت‌اند از: ۱- در قرض الحسنه‌، مال به دست كسی می‌رسد كه به آن نياز دارد، زیرا انسان بی نياز قرض نمی‌گيرد، برخلاف صدقه كه ممكن است به انسان بی‌نياز برسد. ۲- در قرض الحسنه‌، عزّت نفس قرض گيرنده از بين نمی‌رود، ولی صدقه گيرنده‌، با گرفتن صدقه‌، به گونه‌ای عزت نفس خود را از دست می‌دهد. ۳- قرض الحسنه‌، سبب می‌شود كه شخص قرض گيرنده به تلاش و فعاليت وادار شود تا بتواند قرض خود را ادا كند كه اين خود باعث رونق اقتصادی و شكوفايی خلاقيت‌ها و استعدادها می‌شود، ولی در صدقه گيرنده ـ از آن جا كه انگيزه‌ای برای رد مال ندارد ـ چنين تلاشی مشاهده نمی‌شود. ۴- در قرض الحسنه‌، انسان مالی را كه به ديگری می‌دهد، دوباره‌، پس از مدتی پس می‌گيرد و بر قرض گيرنده نيز واجب است در وقت معين مال قرض گرفته شده را به صاحبش برگرداند، ولی در صدقه چنين نيست‌. البته اين موارد، تنها امتياز قرض الحسنه را در شرايط مساوی اثبات می‌كند و گرنه گاهی اوقات‌، رفع معضلات اجتماعی‌، در انفاق و صدقات منحصر است كه در اين صورت صدقه اولويت خواهد داشت‌.

شرایط و الزامات قرض الحسنه

علاوه بر شرایط عمومی مانند بلوغ، عقل، قصد و اختیار، شرایط اختصاصی هم برای قرض و قرض الحسنه وجود دارد، که برخی به لحاظ فقهی و برخی دیگر به لحاظ اخلاقی باید مورد توجه قرار بگیرد و این شرایط عبارت‌اند از: 1- مال باید قابل تملک باشد، برخلاف شراب و خوک. 2- مالی که قرض داده می‌شود باید معین باشد، و ابهام نداشته باشد. 3- از مال حلال و سالم باشد. 4- براى مصرف ضرورى باشد. 5- بى‌منّت باشد. 6- بى‌ريا، خالصانه و مخفيانه باشد. 7- با عشق وايثار پرداخت شود. 8- سريع پرداخت شود. 9- قرض دهنده خداوند را بر اين توفيق شكرگزار باشد. 10- آبروى گيرنده قرض حفظ شود. 11- باید بدون نفع و سود باشد زیرا در این صورت ربوی بوده و حرام خواهد بود.

کاهش ارزش پول قرضی و جبران آن

به‌طور کلی در عقد قرض، قرض‌دهنده از هزینه فرصت آن مقدار از پول یا مال خاص، چشم پوشی می‌کند و در زمان سررسید، اصل مال به پرداخت کننده باز می‌گردد. لذا هرگونه شرط زیاده چه زیاده عینی باشد چه حکمی، مثلاً قرض گیرنده پول اضافی بدهد یا تکلیف شود که قرض گیرنده، کار اضافی انجام دهد، ربوی خواهد بود و طبیعتاً باطل و حرام است. اما چنانچه فردی پولی را بدون هیچ شرطی بر زیاده به قرض گیرنده قرض دهد اگر در زمان سررسید، قرض گیرنده با طیب نفس و به اختیار خود چیزی را اضافه به قرض دهنده بدهد، نه تنها مشکل شرعی ندارد، بلکه در ادبیات اسلامی با صراحت تصریح شده است که این فعل، عملی مستحب است و عمل به این مورد می‌تواند گسترش قرض‌الحسنه در جوامع اسلامی را به همراه داشته باشد.

کارکردهای قرض الحسنه

نهاد قرض مى‏تواند تحت دو سيستم مختلف به اجرا درآيد. دسته اول، قرض دهندگان و قرض گیرندگان از يك طبقه درآمدى هستند. دسته دوم، قرض دهندگانی که از طبقات درآمدى بالاترى هستند و جهت يارى رساندن به طبقات پايينتر درآمدى، قرض می‌دهند. در دسته دوم، انتقال سرمایه ولو به صورت محدود و چشم‌پوشی از هزینه فرصت این سرمایه‌ها توسط دهک‌های بالای درآمدی و انتقال این هزینه فرصت سرمایه‌ها به دهک‌های پایین، زمینه‌ای برای گسترش توزیع مناسب درآمد بین اقشار مختلف جامعه خواهد بود. به این‌صورت که می‌توان از طریق متمرکز کردن سرمایه‎های سرگردان و کمک به اقشار آسیب‌پذیر جامعه، آن‌ها را از بسیاری از مشکلات دور کرد. لذا توانمندسازی باید به نحوی باشد که این اقشار بتوانند با کسب درآمد پایدار، به صورت مستقل زندگی خود را اداره کنند. برهمین اساس، علاوه بر توانمندسازی سالمندان، افراد از کار افتاده و بیماران صعب العلاج، می‌توان اهتمام به اشتغال‌زایی را به‌عنوان یکی از کارکردهای قرض الحسنه برشمرد.

منابع

خبرگزاری ایکنا

ویکی شیعه

دانشنامه اسلامی

دایرة المعارف اسلامی