عالم ذر
عالم ذر؛ یکی از عالم‌های آفرینش، مربوط به دوران پیش از خلقت آدم و یا همزمان با خلقت او. در عالَم ذَرّ یا عالم اَلَسْت یا عالم قالوا بَلی که در قرآن و روایات به آن اشاره شده است تمام انسان‌هایی که قرار بوده تا روز قیامت به دنیا بیایند، به صورت «ذرّه» ظاهر شدند و در آنجا به وجود خدا و حتی برخی دیگر از اصول اعتقادی گواهی داده‌اند. آیه ۱۷۲ سوره اعراف به پیمان خداوند از انسان در عالم ذر اشاره می‌کند. بنابر دلالت صریح آیه، گواهی و پیمان گرفتن خداوند از بندگانش، عمومیت دارد و همه بنی آدم را تا قیامت شامل می‌شود. خداوند متعال با این پیمان، حجّت را برهمگی تمام کرده تا راه عذر و بهانه‌ای باقی نماند.
تعاریف
مفهوم‌شناسی لغوی و اصطلاحی
عالم ذر ذر در لغت به دو معنا استعمال شده است: 1. مورچه بسیار کوچک 2. ذریه انسان؛ که به معنای اولاد او، اعم از مذکر و مؤنث، است.[۱]مفهوم عالم ذر در اصل برگرفته از آیه 172 سوره اعراف است. “عالم ذر” يا “عالم ميثاق” عبارت است از زمان، مرحله، صحنه، موطن و يا جهانى قبل اين جهان كه خداوند متعال تمام انسان هايى را كه از صلب حضرت آدم (ع) هستند، به صورت ذرّات ريزى خارج نموده و بعد از تعلق ارواح به آن ذرات، از آنان ميثاق و عهد بر ربوبيت خويش و نبوت انبياى الاهى و ولايت ائمۀ معصومين (ع) را گرفته است. همین گواهی گرفتن بر ربوبیت خداوند مانع انکار انسانها در روز بازپسین از نسبت خود (مربوب) با خدا (ربّ) می‌شود (أن تقولوا یومَ القیامةِ اِنّا کنّا عَنْ هذا غافلین). چون در این آیه بنی‌آدم با عبارت «ألَسْتُ بِرَبّکُمْ» مورد پرسشِ تقریری قرار گرفته‌اند، گاه از آن با تعبیر عهد اَلَست، عالم اَلَست یا روز اَلَست نیز یاد شده‌است.
در حقیقت عالم ذر عالمی است که انسانها پیش از تولد دنیایی از مادر در آنجا بوده‌اند و این طور نیست که آغاز هستی انسان از نطفه و جنین بوده باشد، بلکه بنی آدم قبلا نیز عوالمی را داشته‌اند. به همین دلیل عالم ذر یک عالم نیست، بلکه مراحل اصلی و فرعی متعددی دارد. این عوالم دو مشخصه کلی دارد؛ یعنی عوالم پیش از دنیا که این دو خصیصه را داشته باشند ذر است؛. تقدم روح بر بدن: طبق روایات به تعداد آدم‌هایی که در دنیا متولد می‌شوند، روحشان پیش‌تر خلق شده است. بنابراین اولین مشخصه عالم ذر تقدم روح بر بدن است. تقدم یعنی هر انسانی وجود داشته، اما هنوز از مادر متولد نشده بود. 2. اعطای معرفت از سوی خداوند به انسانها: در راس آن، معرفت به ربوبیت خود و حجت‌های معصومش است. معرفت انسان در دنیا در مورد خدا از طریق آیات و نشانه‌ها است. اما در عالم ذر بین انسان و خدا واسطه‌ای نبوده است.[۲]بدیهی است خطاب پروردگار و طلب اقرار، هنگامی صحیح و رواست که انسان، به طور کامل خدای خویش را بشناسد و با تمام وجود، حضور او را دریابد. تنها چنین رؤیت و شهودی است که جایی برای تردید باقی نمی گذارد و انسان چاره ای جز اقرار و تسلیم ندارد. البتّه انسان مختار، با زبان، توان مخالفت و انکار دارد؛ امّا قلب او با مشاهده حقیقت، نمی تواند آن را از خود دور سازد.
حقیقت عالم ذر
از بررسی آیات و روایات پیرامون حقیقت عالم ذر چنین به دست می‌آید که تمامی انسانها قبل از آمدن به دنیا در عالمی دیگر حضور داشته اند؛ به این صورت که پس از خلقت آدم تمامی فرزندانش از پشت او بیرون آمده و یکجا جمع شدند. سپس روح به این بدن‌ها تعلق گرفت و خداوند پس از اعطای معرفت به این ذرات از آنان پیمانی دال بر ربوبیت حق‌تعالی اخذ نمود. همه این اتفاقات را بشر نه با علم حصولی، بلکه با یافت وجدانی و مشاهده حضوری دریافتند[۳] مواردی که به عنوان محتوای این پیمان ذکر شده عبارتند از: 1. پیمان بر دین حنیف و فطرت:[۴] در برخی از روایات اسلامی، این پیمان را به فطرت مربوط می‌دانند و مرتبط بودن این پیمان با فطرت را یکی از پایه‌های این پیمان قلمداد می‌کنند.[۵] 2.توحید و ربوبیت خدا: «أَوْ تَقُولُوا إِنَّما أَشْرَکَ آباؤُنا»[۶] / «ألَسْتُ بِرَبِّکُمْ»[۷] 3. رسالت پیامبر(ص)و ولایت اهل بیت(ع)[۸] 4. میثاق پیامبران اولوالعزم برای یاری کردن حضرت مهدی(عج)[۹]
تبیین کیفیت پیمان عالم ذر
بر پایه دلالت صریح آیه، خطاب الهی عمومیت دارد و همه فرزندان آدم(ع) را ـ تا قیامت ـ در برمی گیرد. خداوند متعال با همگان بر این معرفت پیمان بسته و شاهد گرفته تا حجّت را بر ایشان تمام کند و راه هرگونه عذر و بهانه را ببندد. در مورد محل گرفتن پیمان، بین اندیشمندان اختلاف نظر وجود دارد: برخی موطن آن را در عالم ارواح می‌دانند. شماری دیگر، عالم ملکوت را موطن آن می‌شمارند. برخی نیز موطن آن را در دنیا می‌دانند.[۱۰]
عالم ذر در قرآن
آیه ۱۷۲ سوره اعراف، به روشنی دلالت بر آن دارد که بین خدا و انسانها یک عهدی در یک عالم و موطنی پیش از دنیا برگزار شده است. این موضوع در روایات شیعه و اهل سنت نیز مورد توجه بوده است.[۱۱] به دلیل این که در آیه سخن از ذریه (به معنی فرزندان خردسال) به میان آمده، این آیه را ذر نامیده‌اند و به علت کلمه اَلَست به پیمان الست معروف شده‌است.[۱۲]
عالم ذر در روایات اسلامی
روایات فراوانی در منابع مختلف اسلامی در کتب شیعه و اهل سنت در زمینه «عالم ذر» نقل شده است که به مدلول برخی از آنها اشاره می‌شود: درک قلبی بندگان در عالم ذر و عدم شناخت خالق و رازق انسانها در صورت نبود این درک.[۱۳] بیان خروج ذریه بنی آدم از پشت آدم(ع) در عالم ذر و تشبیه آنها به ذره.[۱۴] فراموشی محل گرفتن میثاق [۱۵]نسبت اقرار و شهادت به ملائکه به جای انسانها[۱۶] معرفی عالم ذر به عنوان محل نام‌گذاری حضرت علی(ع) به امیرالمؤمنین.[۱۷]اشاره به میثاق حجر الاسود .[۱۸] دلالت بر گرفتن عهد و میثاق از همه مخلوقات نه فقط انسانها.[۱۹] دلالت بر یکی بودن میثاق و فطرت.[۲۰] دلالت بر یکی بودن عالم میثاق و طینت[۲۱]یکی بودن عالم میثاق و عالم ظلال.[۲۲]
اعتقاد به عالم ذر در اهل سنت
عالم ذر یا در تعبیر عرفا عالم اَلَست از مشهورترین اعتقادات مسلمانان است که متکلمان نیز از آن بحث کرده‌اند. این اعتقاد در منابع نقلی اهل سنت در ذیل بیست و دو آیه از آیات قرآن و در صد و چهل و چهار روایت در کتب حدیث و تفسیر اهل سنت به نقل از پنجاه نفر از روات اهل سنت اعم از صحابه و یا تابعی نقل شده است. این حجم بالا نشان می‌دهد این اعتقاد در منابع روایی اهل سنت متواتر و غیرقابل انکار است.[۲۳]
دلائل مخالفین عالم ذر و پاسخ آن
از جمله مهم‌ترین دلایل مخالفین عالم ذر میتوان به موارد زیر اشاره کرد: 1. عهد و پیمان وقتی صحیح است که با شخص عاقل بسته شود و فرزندان آدم که در آن زمان ذره ریزی بودند باید از قوۀ عاقله برخوردار بوده باشند و لازمۀ این امر آن است که مفاد پیمان و جرئیات آن عالم را به یاد آورند درحالیکه چنین نیست. موافقان در پاسخ می‌گویند در عالم بیداری انسانها همه عاقل هستند اما هنگام به خواب رفتن عالم ماده را به یاد نمی‌آورند درحالیکه عقل هیچ یک نیز زائل نشده، از این رو شبهه پیش گفته منتفی است. ذره چطور می‌تواند دارای عقل و فهم باشد؟ در پاسخ گفته می‌شود: خدا به همه می‌تواند عقل و شعور دهد چنانکه داستان سخن گفتن مورچه با سلیمان در قرآن، بهترین گواه است و خدایی که می‌تواند به انسان عقل دهد می‌تواند به مورچه و ریزتر از مورچه نیز عقل دهد.3. غرض الهی اتمام حجت بوده و اگر انسان چیزی به یاد ندارد چطور حجت براو تمام می‌شود؟ این نکته نیز پاسخ داده شده: کافی است که آثار آن معرفت وجود داشته باشد و خود موقف و آنچه در موقف بوده است را خداوند از خاطر انسان برده است اما تاثیر آن در وجود انسان همچنان هست.[۲۴]
ارتباط عالم ذر و دیدگاه تناسخ
یکی از مباحث پیرامون عالم ذر، موضوع و مسئلۀ تناسخ است. منظور از تناسخ آن است که روح به بدن دنیوی تعلق می‌گیرد و همان روح از بدنی به بدن دیگر منتقل می‌شود. اما در پاسخ به این دیدگاه، در پیوند با عالم ذر باید گفت: بدنی که در عالم ذر به آن روح تعلق گرفته، همان بدن با انسان در دنیا همراه است.[۲۵]
منابع
ارجاعات
- ↑ صحاح جوهری، ذیل مادۀ «ذرر»
- ↑ تقدم روح بر بدن و عرضه معرفت به انسان؛ دو خصیصه بارز عوالم ذر
- ↑ [https://iqna.ir/fa/news/3974853/ادله-عقلی-در-نفی-خلقت-ارواح-پیش-از-ابدان-قطعی-نیست ادله عقلی در نفی خلقت ارواح پیش از ابدان قطعی نیست ]
- ↑ بحارالانوار، ج۳؛ ص۲۷۶. فطرت، ص.۲۷
- ↑ بحارالانوار، ج۳؛ ص۲۷۶.
- ↑ اعراف / ۱۷۲.
- ↑ همان
- ↑ الکافی، ج۱؛ ص۱۳۳ و ۴۱۲. تفسیر قمی ، ج۱؛ ص۲۴۶-۲۴۷. البرهان، ج۳؛ ص۲۳۸ ـ ۲۳۹. جهت مطالعة بیشتر ر. ک: التبیان فی تفسیر القرآن، ج۵؛ ص۲۶ـ ۳0، روض الجنان و روح الجنان، ج۹؛ ص۵ـ10، منشور جاوید، ج۲؛ ص۶۱ ـ ۸۲.
- ↑ الکافی، ج۲؛ ص۱۲، علل صدوق، ص۱۲۹، بصائر، ج۱؛ ص۸۳ و ۸۶ .
- ↑ تبیین و بررسی دیدگاه علامه طباطبایی درباره عالم ذر در تفسیر آیه میثاق، ص۵۹
- ↑ تاثیرپذیرفتن از آرای فلاسفه؛ علت سکوت متکلمین دوره میانه در باب عالم ذر
- ↑ منشور جاوید، ج ۲؛ ص ۶۳.
- ↑ تفسیر عباشی، ج۲؛ ص۳۹-۴۰، المحاسن برقی، ج۱؛ ص۲۴۱، بصائر الدرجات، ج۱؛ ص۷۱-۷۲، التوحید، ص۳۳۰، علل الشرایع، ج۱؛ ص۱۱۸.
- ↑ الکافی، ج۲؛ ص۱۳، بصائر، ج۱؛ ص۷۰-۷۱.
- ↑ علل الشرایع، ج۱؛ ص۱۱۸، تفسیر قمی، ج۱؛ ص۲۴۸.
- ↑ علل الشرایع، ج۱؛ ص۱۱۸.
- ↑ الکافی، ج۱؛ ص۴۱۲.
- ↑ الامالی طوسی، ص۴۷۷، تفسیر عیاشی ، ج۲؛ ص۳۸، علل الشرایع، ج۲؛ ص۴۲۵.
- ↑ المحاسن، ج۱؛ ص۲۴۲، الکافی، ج۵؛ ص۵۰۴.
- ↑ التوحید، ص۳۲۹، الکافی، ج۲؛ ص۱۲.
- ↑ ر.ک. الکافی، ج۲؛ ص۶ و ص۷، بصائر، ج۱؛ ص۷۰و۸۰-۸۱.
- ↑ علل الشرایع، ج۱؛ ص۸۴-۸۵ و ۱۱۸، الکافی، ج۱؛ ص۲۳۶، بصائر، ج۱؛ ص۷۰ و ۸۰-۸۱.
- ↑ اعتقاد به عالم ذر از مشهورترین اعتقادات اهل سنت است
- ↑ تقریری بر پاسخ‌های موافقین عالم ذر بر ادله مخالفین
- ↑ پاسخ به دو شبهه درباره عالم ارواح و عالم ذر