سلسبیل

سلسبیل؛ چشمه ای در بهشت.

معرفی

سلسبیل نام چشمه ای است در بهشت (انندراج ) (منتهی الارب ). به این کلمه در قرآن کریم فقط یک بار تصریح شده است: «عيناً فيها تُسمى سلسبيلاً» در آنجا چشمه ای است که سلسبیل نامیده میشود (دهر، ۱۸). به روایت ابوالفتوح رازی به این جهت این چشمه سلسبیل نامیده شده که در راه ها و خانه ها و سرایها روان باشد. معنی سلسبیل را سلیس (سهل) دانسته اند. اصل این چشمه از زیر عرش است و از آنجا به بهشت عدن آید و به بهشت های دیگر رود. همچنین رازی می نویسد: «[سلسبیل] چشمه ای است در سرای [حضرت] رسول (ص) در بهشت که از آنجا به سرای پیغامبران و اوصیاء میشود.... در شعر هم به معنی شراب گوارا و هر چیز نرم و خوشگوار و هم به معنی رود یا چشمه بهشتی به کار رفته است (تفسیر ابوالفتوح رازی ، تصحیح یا حقی - ناصح ۸۲/۲۰). جرجانی می گوید بعضی آن را مرکب از «سل» یا «سال» و «سبیل» می دانند که در صورت اول مفهومش این است «راهی بطلب» و در صورت دوم راهی طلبید و معنی کنایی هر دو «گوارا» است. بعضی نیز تصریح کرده اند که در لغت عرب کلمه «سلسبیل» وجود نداشته و این از ابداعات قرآن مجید است ( تفسیر نمونه ، ج ۲۵) شادروان خزائلی می نویسد: «ظاهر قرآن مجید بر علمیت لفظ سلسبیل دلالت دارد. زيرا تأويل لفظ «سمی» به معنی «توصف» بر خلاف ظاهر است». جلال الدین سیوطی در رساله متوکلی سلسبیل را از جمله الفاظ فارسی وارد در قرآن شمرده لکن نظر خود را به نقل جوالیقی صاحب معرب مستند داشته است..... احمد محمد شاکر که کتاب المعرب را با تحقیقات و تتبعات خویش اخیراً به طبع رسانده با عقيده صاحب معرب مخالف است و سلسبیل را لفظ عربی می شناسد.

به عقیده خزائلی سلسبیل علم اعجمی است و تنوین آن به مناسبت مطابقت با فواصل دیگر سوره است. بهترین دلیل بر علمیت آن چنانکه در آغاز گفتار مذکور افتاد ظاهر معنی «تسمی» است که در قرآن مجید پیش از این لفظ آمده است. مؤید دیگر بر فارسی بودن سلسبیل آن که در سوره انسان الفاظ غیر عربی بسیار است که الفاظ کافور و زنجبیل و ارائک و زمهریر و سندس و استبرق از جمله آنها است و در فارسی بودن زمهریر هم ریشه با زمستان و زنجبیل (زنخ پیل) و استبرق معرب ستبرک گویا تردیدی نباشد. در خاتمه مناسب است به روایتی که در تفسیر صافی مندرج است توجه کرد به موجب آن روایت پیغمبر اکرم (ص) فرموده است خداوند کوثر را به من و سلسبیل را به علی بخشیده است. اما چنانکه میدانیم عامه شیعیان حضرت علی (ع) را ساقی کوثر میشناسند (اعلام قرآن ، خزائلی، ذیل «سلسبیل»، کامران فانی) در ادبیات فارسی هم واژه سلسبیل بارها به کار رفته است. حافظ گوید:

ای رخت چون خلد و لعلت سلسبيل

سلسبیلت کرده جان و دل سبیل

ارجاعات

فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی ، دکتر محمد جعفر یا حقی؛ فرهنگ موضوعی قرآن مجيد (الفهرست الموضوعي قرآن الكريم )، تدوين بهاء الدين خرمشاهی - کامران فانی؛ ذیل سلسبیل دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی

منابع

این مدخل برگرفته از دایرة المعارف تشیع است و مقاله آن هنوز به طور کامل تدوین نیافته است.