سلامت روان

سلامت روان؛ توان شناسایی توانایی‌های فردی و شکوفایی آنها. سلامت روانی جزء مهمی از مفهوم سلامت است كه منجر به عملکرد موفق كاربردهای روانی در قالب تفكر، خلق و خوی، رفتار و فعاليت‌های سود‌‌بخش، روابط اجتماعی ارضاكننده با ديگران و توانايی انطباق با تغيير و مدارا با ناملايمات می‌شود. از مهم‌ترین ویژگی‌های سلامت روان، توانایی کنترل و بروز مناسب احساسات و هیجان‌ها است. ابعاد سلامت روان گسترده و وسیع بوده و اثر مستقیمی بر سلامت جسم دارد. هدف اصلی دين رسيدن به سلامت روان است و از ديدگاه اسلام، معيار سلامت رواني تحت عنوان رشد به‌كار رفته است. باورهای دینی و مذهبی نقشی حیاتی در ارتقای سلامت روان ایفا می‌کنند. فراهم نبودن زیرساخت‌ها و پایین بودن سواد سلامت روان افراد از جمله چالش‌های موجود در این حوزه هستند.

تعریف سلامت روان

بر اساس تعریفی که سازمان بهداشت جهانی ارائه داده، منظور از سلامت روان این است که افراد بتوانند توانایی‌های خود را شناخته و آنها را شکوفا کنند. کنترل استرس در برابر بحران‌ها، ارتباط خوب با نزدیکان و خانواده، برخورداری از دوستان صمیمی بخش مهمی از توانمندی هایی هستند که در این بخش می‌توان به آنها اشاره نمود.

الگوی پزشکی، سلامت روان (Mental Health) را این گونه تعریف کرده است: وضعیتی که فرد با کمترین میزان گرفتاری شخصی می‌تواند عمل کند؛ یعنی نبود نشانه‌های اختلال روانی، نشانه سلامت روان است. در این تعریف، مسائل دینی و معنوی معمولاً با سلامت روان مرتبط نیستند، اما می‌توانند علل یا نشانه‌هایی از آسیب‌شناسی باشند.

تعریف دینی سلامت روان عبارت است از بهره مندی فرد از وضعیت مطلوب جسمانی، روانی، اجتماعی و معنوی به گونه‌ای که برای او امکانی فراهم سازد تا به حیات طیبه دست یابد. اهداف سلامت روانی شامل پیشگیری، رشد، شکوفایی استعدادهای فطری، تقویت ابعاد اخلاقی و تعالی معنوی است.

سلامت روانی در رویکردهای مختلف روانشناسی، تعاریف متفاوتی دارد که این تعاریف به رغم تفاوت ظاهری، با یکدیگر در تناقض نیستند و هر یک از آن‌ها به بعد خاصی از ابعاد سلامت روان توجه دارند. حفظ کرامت انسانی و تأمین سلامت اجتماعی، یکی از مهم‌ترین شاخص‌های سلامت روان جامعه است. کاهش کیفیت زندگی، تشدید بیماری، کاهش عزت نفس و احساس حقارت از جمله پیامد‌های اختلال در سلامت روان افراد است.

تاریخچۀ توجه به سلامت روان

دین از طریق ایمان و مناسک و عبادات و مذاهب مذهبی بیشترین مقدار سلامت روان و جسم را برای انسان فراهم می‌کنند. نياز به دين برای تأمين بهداشت و سلامت روان، نيازی جهان‌شمول است. علاوه بر روان‌شناسان، بسياری از انديشمندان معاصر غربی نيز به اين حقيقت دست يافته‌اند كه مشكل زيربنايی انسان معاصر اساساً به دوری وی از دين و ارزش‌های معنوی برمی‌گردد.

جایگاه سلامت روان در اسلام

اسلام به تمام مسائل اساسی و حياتی انسان و از جمله سلامت جسم و روان، توجه ويژه‌ای شده است به‌طوری كه پيامبر اكرم(ص) زندگی بدون سلامتی را، حيات بی‌خير و بركت دانسته است. در مكتب اسلام، هيچ انسانی حق ندارد با انجام كارهای زيان‌آور يا روی‌آوردن به كارهای ناشايست و به دور از شأن و منزلت انسانی، به سلامت جسم و روان خود آسيب وارد كند و يا خودش را در معرض هلاكت و ذلت قرار دهد. در تعاليم اسلامی، سالم‌سازی محيط‌هايی كه افراد در آن زندگی می‌كنند بهترين نقش را در بهبود وضع سلامت روحی و روانی فرد و اجتماع فراهم می‌كند. هدف اصلی دين رسيدن به سلامت روان است و سلامت روان با ايمان، تقوا، اخلاقيات بدست می‌آيد و قرآن و روايات در اين زمينه مطالب فراوانی گفته‌اند. از ديدگاه قرآن سلامت روان را باور به خدا و توحيد تشكيل می‌دهد، باوری كه شخصيت انسان را يكسان و دارای وحدت و انسجام می‌كند. بايدهای قرآن در زمينه سلامت روان همان عباداتی است كه خداوند برای انسان واجب كرده و نماز، روزه و ايمان به خداوند از عوامل مهم در سلامت روان انسان است؛ همچنين صبر در مصيبت‌ها و خيرخواهی به ديگران از ديگر عوامل مهم در سلامت روان است.

از ديدگاه اسلام بهره‌مندی فرد از وضعیت مطلوب جسمانی، روانی، اجتماعی و معنوی به گونه‌ای که برای او امکانی فراهم سازد تا به حیات طیبه دست یابد به معنی سلامت روان است. مبنای سلامت روان از ديدگاه قرآن، بازگشت به خود است و اين بازگشت مناسك مربوط به خود را دارد كه به آن شعائر الهی گفته می‌شود.

عوامل سلامت روان از منظر اسلام ارتباط و تعامل با دیگران، حمایت اجتماعی، کار و تلاش ، تفریحات سالم، صبر، توکّل، امیدواری، دعا و نیایش هستند و راهکارهای رسیدن به بهداشت روان و آسایش روح از نگاه امام علی(ع) ارتباطات سالم خانوادگی و خویشاوندی، دل بسته نبودن به دنیا، دوری جستن از سوء ظن و حسادت هستند.

انسان مطلوبی که دارای سلامت روان است از دیدگاه دینی باید دو ویژگی تربیتی داشته باشد؛ اولین ویژگی ارتباط صحیح انسان با خالق و دومین ویژگی ارتباط صحیح انسان با خلق است. چگونگی برقراری ارتباط با خداوند متعال در قالب دعا می‌تواند انسان را در مسیر دست یافتن به کمال و سعادت حقیقی رهنمون کند. عنصر مهم دیگری که در متون دینی به‌صورت فراوان و مکرر به آن اشاره شده است ارتباط انسان با خلق و یا دیگران است.

علل ابتلا به اختلال روان

یکی از مواردی که به سلامت روان آسیب می‎زند بحران‌هایی است که در طول زندگی و جریان آن برای افراد پیش می‌آید. در سال‌های اخیر نابرابری‌های ناشی از نژاد و قومیت، گرایش جنسی و هویت جنسیتی، و عدم رعایت حقوق بشر در بسیاری از کشورها از جمله برای افرادی که در شرایط سالم روانی زندگی می‌کردند، بیشتر خود را نشان داد؛ چنین نابرابری‌هایی بر سلامت روان تأثیر می‌گذارند. در کنار اینها اعراض از ياد خدا و دستورهای او يا عدم ايمان به خدا می‌تواند فرد را دچار بيماری كند و سلامت روانی‌اش را در معرض خطر قرار دهد، چنان كه ياد خدا موجب آرامش دل‌ها و آرامش روحی می‌شود.

راهکارهای کاهش اختلالات روان

برای کاهش اختلالات روان و تبعات و آسیب‌های اجتماعی آن باید به عوامل کلان اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، مانند فقر، بیکاری، تبعیض و شکاف اجتماعی در جامعه و آرامش و امنیت و شایسته سالاری در محیط کار توجهی جدی شود. در این مسیر، تدوین برنامه‌های درازمدت در جهت اصلاح و تعدیل شرایط، برنامه‌های کوتاه‌مدت برای حمایت از گروه‌های در معرض آسیب و اطلاع‌رسانی مناسب، از مهم‌ترین اقداماتی هستند که باید با دقت و سرعت انجام شوند. به عبارت دیگر لازم است در برنامه توسعه پایدار همه کشورها، اقداماتی به‌منظور ارتقاء سلامت روان در جامعه انجام شود. ايمان، باورها و آيين نامه‌های مذهبی همه عواملی هستند كه می‌توانند در امر درمان و پيشگيری اختلالات روانی و همچنين برای ارتقا سلامت روان به كار برده شوند. دلبستگی معنوی، متغیر پیش‌بینی مناسبی برای سلامت روان است، یعنی افرادی که دارای دلبستگی معنوی هستند، با اطمینان ۷۵ درصدی می‌توان گفت، دارای سلامت روان هستند.

مؤلفه دیگری که می‌توان درباره سلامت روان به آن اشاره کرد و در متون تخصصی روانشناسی نیز آمده، تنظیم صحیح هیجانات و واکنش درست نسبت به آنهاست. اینکه افراد چگونه بتوانند هیجانات خود را تنظیم کنند و در برابر محرک‌های محیطی، چه واکنشی نشان دهند، نقش بسزایی در تأمین یا عدم تأمین سلامت روان آنها دارد. افراد بعضاً از هیجانات خود اجتناب می‌کنند، مثلاً اگر دچار غم و ناراحتی یا خشم هستند، سعی می‌کنند از آن فرار کنند. همه انسان‌ها هیجانات را تجربه می‌کنند، ولی هر کدام شیوه‌ خاصی را برای تنظیم هیجان به‌کار می‌گیرند، اگر چه از آن آگاهی نداشته باشند. ممکن است کسی خشم خود را با رفتارهای پرخاشگرانه نشان دهد و دیگری با جرئتمندی آن را ابراز کند، یا به مصرف سیگار و مواد مخدر رو بیاورد.

خودبسندگی روانی، عزت نفس،[۱] رعايت حجاب و عفاف اسلامی، تاثیر صوت قرآن بر سلامت روان، رفتار جرئتمندانه، شفقت ورزی[۲] از جمله مسائلی هستند که علاوه بر سلامت روان فرد، بر سلامت روان جامعه نيز تأثير فراوان دارد.

منابع

ایکنا

ویکی فقه