زیارت

زیارت؛ از ریشه «زور» در لغت به معناى مایل شدن و روى گردانیدن و در اصطلاح، قصد کردن و رفتن نزد کسی براى اکرام و انس گرفتن با او و روى‌گرداندن از غیر است. واژه زیارت در قرآن کریم در آیه 2 سوره تکاثر به کار رفته است که به زیارت قبور مشرکان از سوى بازماندگان‌شان به نشانه تفاخر اشاره دارد. علاوه بر این، در آیات 158 سوره بقره و 2 سوره مائده به زیارت خانه خدا اشاره شده است. مسئله تبرک به آثار انبیا و اوصیا نیز از آیه 93 سوره یوسف که اشاره به بینا شدن حضرت یعقوب به‌واسطه پیراهن حضرت یوسف دارد، تأیید می‌شود.

تعریف

تعریف لغوی

زیارت از ریشه «زور» در اصل به معناى مایل شدن و روى گردانیدن، قصد کردن چیزى، قصد آغوش کسى را کردن و در آغوش گرفتن است.

تعریف اصطلاحی

زیارت در اصطلاح، قصد کردن و رفتن نزد کسی براى اکرام و انس گرفتن با او و روى‌گرداندن از غیر است. در اصطلاح دینی، زیارت تمایلی است که افزون بر میل و حرکت حسی، قلب هم گرایشِ جدی پیدا کرده، نسبت به مزور (زیارت شده) اکرام، تعظیم قلبی و اُنس روحی پیدا می‌کند. لذا برخى واژه‌پژوهان معاصر، زیارت را در اصل به معناى روى گرداندن از ظاهر و توجه به باطن، در عین حفظ ظاهر دانسته و بر همین اساس، اطلاق واژه «زیارت» بر دیدار اولیا را به سبب روى گرداندن از جهان ماده و توجه به عالم معنا دانسته‌اند.

اهمیت و اهداف زیارت

زیارت واقعی را زیارتی دانسته‌اند که در آن ارتباط قلبی با مزور(زیارت شونده) برقرار شود به گونه‌ای که منشأ تحول در زائر شود. برای تحقق این هدف، کسب شناخت درباره این بزرگان و برگرفتن نکاتی از زندگی و سیره فردی و اجتماعی آنان که برای زندگی امروز ما راهگشاست، لازم است. در کنار این شناخت، التزام به آداب ظاهری و باطنی زیارت است که زمینه‌ساز تزکیه و صفای نفس زائر می‌شود. بنابراین یکی از فلسفه‌های زیارت، عمل به آیه ۹ سوره شمس یعنی تزکیه است. هم نفس شدن با امام موجب دگرگونی و تغییر در روحیه زائر شده و در اثر آن، قلب او احیا خواهد شد که این بزرگترین نعمت است. زیارت از حیث تقرب به ائمه‌اطهار(ع) و به دنبال آن نزدیکی به خداوند حائز اهمیت است. درواقع، جذب برکات الهی نیاز به بسترسازی دارد و باید این بستر جذب از سوی بنده ایجاد شود و زیارت یکی از این بسترهاست. براساس تأکیدات قرآن و روایات، ضمن تمسک به ذات اقدس الهی، باید به اهل‌ بیت(ع) مراجعه کرد تا ایشان با اذن الهی گره‌گشای مشکلات باشند. توجه به بقاع متبرکه صرفاً برای برآوردن حاجات نیست، بلکه هدف از زیارت، پیمان بستن با ولی خدا در پیروی از راه و رسم او است.

زیارت یک رابطه متقابل و دو طرفه است و علاوه بر آن‌که براى زائر، اثر تربیتى و تزکیۀ روح دارد و نشانۀ حق‌شناسى او نسبت به اولیاء خدا و پیشوایان دین است، در زمینۀ احیاء امر آن‌ها و ترویج مکتب‌شان در جوامع بشرى و نیز توجّه دادن به خط صحیح رهبرى و ولایت در جامعه مؤثّر است. برای زیارت فلسفه‌های فراوانی ذکر کرده‌اند که تجدید عهد با اولیا و رهبران دین، احیای تفکر دین، آموزش دین به خانواده و به ویژه کودکان و جوانان و ایجاد پشتوانه محکم و امید به زندگی از جمله این موارد است.

مهم‌ترین اهداف زیارت را می‌توان در 4 مورد جمع‌بندی کرد که عبارت‌اند از:

برقراری رابطه عاطفی،

دریافت فیوضات و کمالات،

استمداد و کمک‌خواهی

اعلام وفاداری و تجدید عهد با امام.

زیارت در قرآن

واژه زیارت در قرآن کریم به معناى رفتن کنار قبور مردگان و گرامیداشت آنان، فقط در آیه 2 سوره تکاثر به کار رفته است که به زیارت قبور مشرکان از سوى بازماندگان‌شان به نشانه تفاخر اشاره دارد. در آیه 17 سوره کهف، ریشه «زور» به معناى لغوى آن یعنى عدول و انحراف از چیزى اراده شده است. در آیات 158 سوره بقره و 2 سوره مائده نیز به زیارت خانه خدا اشاره شده است. افزون بر این، برخى متکلمان و مفسران به آیات 84 سوره برائت و 21 سوره کهف براى اثبات مشروعیت زیارت قبور و به آیه 64 سوره نساء برای جواز زیارت پیامبر اکرم(ص) استناد کرده‌اند. افزون بر این، زیارت قبر پیامبر صلى‌الله‌علیه‌و‌آله بر مبناى عمومیت آیات قرآن نسبت به افراد همه اعصار، از مصادیق بزرگداشت ایشان در آیه 157 سوره اعراف شمرده شده است. بر همین مبنا، دستور خداوند به پیامبر در آیه 54 سوره انعام، براى گرامى‌داشتن و به سلامتى نوید دادن مؤمنانى که نزد وى مى‌آیند را مى‌توان بشارتى براى زائران قبر پیامبر صلى‌الله‌علیه‌و‌آله به شمار آورد. مسئله تبرک به آثار انبیا و اوصیا نیز از آیه 93 سوره یوسف تأیید می‌شود که بر اساس آن، یوسف پیامبر علیه السلام پیراهن خود را براى پدرش یعقوب علیه السلام فرستاد تا به اذن خدا وسیله بازگشت بینایى وى باشد

زیارت در روایات شیعه و اهل سنت

روایات فراوانی از منابع شیعه در مورد زیارت وارد شده است که به اهمیت و ارزش آن پرداخته است. رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم فرمودند: من زارنی فی حیاتی و بعد موتی کان فی جواری یوم القیامه؛ «کسی که مرا در حیات و بعد از مرگم زیارت کند در روز قیامت در جوار و همسایگی من خواهد بود». همچنین پیامبر گرامی اسلام در ثواب زیارت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع) در نجف، فرمودند: هر کس من (پیامبر(ص)) یا علی(ع) را زیارت کند، در روز قیامت به زیارت او می‌روم و او را از گناهانش رهایی می‌بخشم. در فضیلت زیارت امام حسین(ع) نیز از امام باقر(ع) نقل است که فرمود: اگر مردم فضیلت زیارت قبر حسین علیه‌السلام را می‌دانستند از شوق جان می‌دادند. همچنین از امام صادق(ع) روایت شده است که زیارت هر یک از امامان ثوابی معادل زیارت پیامبر دارد. از امام رضا علیه السلام نیز روایت شده که فرمود: من زارنى على بُعد دارى و مزارى اتیتُه یوم القیمة فى ثلاث مواطن حتى اخلصه من اهوالها اذا تطایر الکتب یمینا و شمالا و عندالصراط و عندالمیزان؛ «هر که مرا با دورى خانه و مزار من زیارت کند روز قیامت در سه موضع نزد او بیایم و او را از هول و هراس نجات دهم در وقت دادن نامه‌ها به راست و چپ و هنگام صراط و هنگام میزان». همچنین ایشان در تبیین فلسفه زیارت امام فرمودند: اِنَّ لِکلِّ اِمامٍ عَهْداً فی عُنُقِ اَوْلِیایهِ وَ شیعَتِهِ وَ اِنَّ مِنْ تَمامِ الْوَفاء بِالْعَهدِ وَ حُسْنِ الاَداءِ زِیارَهِ قُبُورِهِمْ فَمَنْ زارَهُم رَغْبَهً فی زیارَتِهِم و تَصْدیقاً بِما رَغِبُوا فیهِ کانَ اَیمَّتُهم شُفَعاءَ هُمْ یوْمَ القیامَه؛ «همانا که هر امامی، عهد و پیمانی بر گردن دوستان و شیعیانش دارد و به درستی که وفای کامل به عهد و ادای زیبای این پیمان، با زیارت قبور آن‌ها حاصل می‌شود. پس هر که آن‌ها را از روی شوق و رغبت و باور نسبت به این شوق، زیارت کند، آنان در روز قیامت از او شفاعت خواهند نمود». آنچه از مفهوم زیارت برداشت می‌شود زیارت معصومان(ع) است و اگر کسی شأن و منزلت ائمه(ع) و معصوم‌زادگان مانند حضرت معصومه(س) و حضرت احمد بن موسی(ع) را با معرفت زیارت کند برکات زیادی نصیب او خواهد شد. در روایات حتی برای زیارت اهل قبور نیز ثواب زیادی وجود دارد. لذا از امیرالمؤمنین نقل است که فرمود: «مردگان خود را زیارت کنید؛ زیرا آنان از دیدار شما خوشحال می‌شوند. پس از آن‌که بر سر قبر پدر و مادر خود برایشان دعا کردید، حاجت خود را (از خدا) بخواهید».

بررسی روایات و داستان‌های متعدد از زیارت صحابه در کتب اهل سنت مانند صحیح مسلم و سنن ابی داود نیز نشان می‌دهد که زیارت نزد آن‌ها، عملی مقبول و مورد سفارش است.

پیشینه زیارت در اسلام

استحباب زیارت خانه خدا و وجوب حج از مسلمات مورد توافق بین همه مسلمانان، بلکه مورد توجه تمامی انبیای گذشته بوده است. زیارت قبر رسول الله، قبور شهدا و قبر امام حسین(ع) نیز برابر با انجام حج با رسول خدا دانسته شده است. در سیره پیامبر(ص) مواردی از زیارت قبور گزارش شده است؛ از جمله ابن شَبَّه در کتاب تاریخ المدینة المنورة نقل کرده است که پیامبر اکرم(ص) زمانی که از فتح مکه به سمت مدینه بازمی‌گشتند، به زیارت قبر مادرشان آمنه رفتند و فرمودند: «این قبر مادر من است، از خداوند زیارت او را خواسته بودم و برایم چنین تقدیر کرد». همچنین از شیخ مفید نقل است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در حیات خود دستور دادند که مسلمانان به زیارت قبر حمزه علیه السلام بروند و خود آن حضرت پیوسته کنار قبر حمزه و سایر شهداء مى‌آمدند، چنان‌که حضرت زهرا علیهاالسلام نیز به زیارت قبور شهدا می‌رفتند. گرچه، زیارت قبور در برهه‌اى مورد نهى پیامبر صلى‌الله‌علیه‌و‌آله بوده است و احتمالاً ملاک نهى، آن بوده که بیشتر مردگان در آن زمان از مشرکان بوده‌اند. اما زمانی که شمار مؤمنان در میان آن‌ها فزونى یافت، با اذن الهى به آن رخصت داده شده، بلکه مورد ترغیب قرار گرفته است. از برخی آیات قرآن نیز برداشت می‌شود که زیارت قبور در زمان پیامبر(ص) کاری مرسوم میان مسلمانان بوده است. در آیه ۸۴ سوره توبه به ماجرای منع نمازگزاردن پیامبر(ص) بر جنازه منافقان و دعا کردن برای آن‌ها و ایستادن در کنار قبرهایشان اشاره شده است. بنابر نظر طبرسی در مجمع البیان، این نهی دلالت می‌کند که ایستادن کنار قبر و دعاخواندن، عبادتی مشروع است وگرنه خداوند، تنها از انجام آن در کنار قبر منافقان نهی نمی‌کرد. گزارشات منابع تاریخی نیز نشان از آن دارند که مسلمانان همواره به زیارت قبور بزرگان دینی می‌رفته‌اند و مرقد پیامبر اکرم(ص) زیارتگاه مسلمانان بوده است. چنان‌كه امام حسين(ع) پيش از حركت به سمت كربلا به زيارت مرقد رسول خدا رفتند و احادیث درباره استحباب زیارت پیامبر(ص) فراوان و مورد توافق شیعه و سنی‌ است. لذا مسئله زیارت، به‌مرور از نیمه دوم قرن سوم هجری قمری نیز پررنگ‌تر شده و علاقۀ مردم جهت زیارت مزار اولیای الهی روند رو به افزایشی داشته است.

جایگاه احکام و آداب زیارت در آثار دینی

آثار فقهی، از احکام و آداب زیارت در باب‌های طهارت، حج و نذر سخن گفته ‏اند. برخی نیز برای آن با عنوان «مَزار» پس از حج و عمره بابی مستقل قرار داده‏‌اند. چنان که در جوامع حدیثی، بخش خاصی را به نام مزار اختصاص داده‌اند که در آن‌ها زیارت‌نامه‌های مأثور و منقول از امامان و نیز آداب و اوقات زیارات آورده شده است. اهمیت زیارت و گستردگی آداب و فضائل آن موجب شده است که علاوه بر کتب فقهی و روایی، آثار مستقل زیادی به آن بپردازند. کتاب کامل الزیارات ابن قولویه قمی از معتبرترین این آثار است. کتاب‌های المزار شیخ مفید، مصباح المتهجد شیخ طوسی، مهج الدعوات سید بن طاووس، المزار الکبیر ابن مشهدی، تحفة الزائر علامه مجلسی و مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی نیز از آثار دیگر در این عرصه هستند.

آداب زیارت

سازندگی زیارت منحصر به خواندن متن زیارت‌نامه از نزدیک یا دور نیست، بلکه آداب آن که باید قبل از سفر زیارتی، حین آن و بعد از آن رعایت شود، مجموعه‌ای از آداب و اخلاق انسانی است. وداع با بستگان، روزه گرفتن و دستگیری از دیگران از مقدمات قبل از سفر زیارتی محسوب می‌شود. همچنان‌که انجام غسل زیارت، به‌عنوان نمادی از طهارت تلقی و سبب تأمین توجه قلبی زائر می‌شود. خضوع و خشوع، پوشیدن لباس نو و پاکیزه، ایستادن قبل از ورود به صحن حرم و دعا خواندن و اجازه ورود گرفتنو همچنین رعایت آرامش و وقار ظاهری از جمله آداب حین زیارت است. لذا در توصیه‌های مربوط به زیارت آمده است: «با وقار و آرامش راه بروید، قدم‌ها را کوچک بردارید، حالت طمانینه داشته باشید و با حالت ذکر و تسبیح و تکبیر، وارد حرم و مزار شوید. اینها جهت شکلی و اداب ظاهری است که در باطن و درون زایر هم اثر می‌گذارد». آنچه نیز مایه کمال زیارت است، معرفت و شناخت مقام و موقعیت مزور است. اعمال بی‏روح و همراه با غفلت، همانند بوسیدن صِرف و ناآگاهانه ضریح یا در و دیوار، گردش کورکورانه در اطراف ضریح، تماشای آثار هنری، شمارش ستون‏ها، چراغ‏ها، شمعدان‏ها، درها و پنجره‌‏ها برخلاف آداب زیارت است.

آثار و کارکردهای زیارت

زیارت، دانشگاه معرفت‌آموزی و کلاس درس اخلاق است که موجب رشد و تعالی روح انسان می‌شود. در اثر مجالست و زیارت ائمه(ع) نور وجود ایشان در قلب انسان نفوذ می‌کند و وجود او را نورانی خواهد کرد و باعث می‌شود که آمادۀ پذیرش نیکی‌ها شده و از بدی‌ها و فساد دوری بجوید. زیارت اهل‌ بیت(ع)، علاوه بر این، برطرف‌سازی غم و غصه، عاقبت‌به‌خیری، برطرف‌سازی حاجات دنیا، گرفتاری‌ها و ابتلائات، بخشودگی گناهان و خطاها، دوری از خوف سفر پرمخاطره قبر و قیامت را به‌همراه دارد. رفع کدورت با دیگران و تحکیم روابط خانوادگی و خویشاوندی نیز از برکات قبل و بعد از سفر زیارتی است. یکی از آثار زیارت آثار اجتماعی آن است. وقتی همه در یک نقطه جمع می‌شوند، آن نقطه یک تمرکزی پیدا می‌کند و نقطه همگرایی می‌شود. برهمین اساس، یکی از راهکارهایی که حاکمیت می‌تواند در راستای افزایش سرمایه اجتماعی از آن بهره گیرد، مقوله زیارت است که با استفاده از آن می‌توان ضعف در سرمایه اجتماعی، معرفتی، تربیتی و فرهنگی را برطرف کرد و از این فرصت برای اتقان آگاهی‌های دینی و یا اصلاح آنها از آنچه ناصحیح است، استفاده کرد. بنابراین، زیارت می‌تواند عامل هویت‌یابی کل جامعه اسلامی و سلامت اجتماعی باشد.

منابع

ایکنا

دانشنامه آزادفارسی

دانشنامه حوزه

دانشنامه جهان اسلام

دانشنامه اسلامی

ویکی شیعه

ویکی حسین

دایرة المعارف قرآن کریم

دایرة المعارف طهور

ویکی وحدت