خودشناسی

خودشناسی؛ شناخت خود واقعی خویش. این شناخت مقدمه معرفت الهی و از مصادیق ایمان است که زمینه را برای تهذیب نفس و اصلاح خصلت های نادرست و رستگاری و رسیدن به کمال فراهم می کند.

تعریف خودشناسی

«خودشناسی» یعنی انسان مقام واقعی خویش را در عالم وجود درک کند، بداند خاکی محض نیست و پرتوی از روح الهی‌ در او هست. در واقع، خودشناسی به معنای ‌شناخت‌ خود با همه استعدادها‌ و نیروها برای رسیدن به ‌کمال‌ است.

اهمیت خودشناسی

امیرالمؤمنین (ع) درباره خودشناسی فرمودند: معرفة النفس أنفع المعارف؛ خودشناسى سودمندترین دانش هاست. همچنین فرمودند: غایة المعرفة ان یعرف المرء نفسه؛ نهایت معرفت آن است که انسان خود بشناسد. خودشناسی، انسان را در شناخت جنبه‌های مختلف معارف الهی و انسانی از جمله در خداشناسی، نبوت، معاد، اخلاق، روابط اجتماعی و عرصه‌های گوناگون دیگر کمک می‌کند. در مورد رابطه خداشناسی و خودشناسی علی(ع) فرموده است: هر کس خود را بشناسد به یقین خدا را می شناسد.

آثار خودشناسی

جوادی آملی معتقد است، با معرفت نفس بسیاری از معارف علمی و فضایل اخلاقی برای انسان به دست می‌آید. معرفت توحیدی، خوف و خشیت الهی، کناره‌گیری از دنیا، خودنگه‌داری نفس، شهود ملکوت، معرفت به پیامبر(ص) و ائمه(ع)، ورود به ولایت الهی از جمله آثار معرفت نفس معرفی شده است.

راه های خودشناسی

مطالعه

اولین و ساده ترین راه خودشناسی ‌مطالعه‌ است. انسان با مطالعه کتب مختلف همچون کتب دینی‌، ‌روان شناسی‌، ‌جامعه شناسی‌، علمی می‌تواند به درون خود راهی برای شناخت باز کند و از استعدادها‌ و علایق‌ خود آگاهی‌ پیدا کند. لذا در سایه این شناخت و کشف استعدادها خواهد توانست مسیری را برای ‌تکامل‌ پیدا کند.

شناخت گذشتگان

امام علی‌ (ع) در ‌وصیت به ‌امام حسن‌ (ع) می‌فرماید: گذشتگان هرگز از نگریستن به خویشتن باز نماندند، همانگونه که تو بر خویشتن می‌نگری و درباره خود اندیشیدند همانگونه که تو می‌اندیشی و این ‌نگرش‌ و ‌اندیشه‌ آنان را در نهایت کار وادار کرد به آنچه که شناختند ‌عمل‌ کنند. لذا با شناخت گذشتگان و ‌عکس العمل‌ آنان در مواجهه با مسایل و مشکلات می‌توان از اشتباهات‌ ‌آن‌ها ‌پند‌ گرفت و از موفقیت‌ها‌ی‌ ‌آن‌ها ‌الگو‌ برداری کرد. زیرا عمل ‌آن‌ها نشانه شناخت ‌صحیح‌ و یا ‌غلط‌ آنان از خود است.

تفکر

یکی دیگر از راه‌ها‌ی خودشناسی ‌تفکر‌ است. انسان می‌تواند با ‌تعمق‌ و ‌تأمل‌ در درون خود و جستجوی اعماق وجود خود به شناختی عمیق و درونی برسد.

موانع خودشناسی

خودخواهی، عُجب و تکبر از جمله موانع معرفت نفس به شمار آمده است. این موانع موجب می‌شود انسان نقایص خود را کمال پنداشته، خودِ واقعی‌اش را نشناسد. ملاصدرا و برخی از محققان معتقدند بیشتر انسان‌ها به سبب اشتغال فراوان به امور مادی و دنیوی، به معرفت نفس نایل نمی‌شوند؛ زیرا انسان هر چه بیشتر به دنبال بهره‌برداری حداکثری از نعمت‌های مادی و دنیایی باشد، فرصتی برای اندیشیدن در خود و بازشناسی آن پیدا نمی‌کند؛ به همین دلیل دنیاگرایی نقطه مقابل معرفت نفس قرار داده شده و امام علی(ع) عشق‌ورزی به دنیا را عامل نابودی عقل و قلب سلیم، گوش‌شنوا و چشم با بصیرت معرفی نموده است. همچنین، خدافراموشی و معصیت خداوند، از موانع مهم معرفت نفس به شمار آمده؛ زیرا خودشناسی توفیقی از جانب خداوند است که با فراموشی خدا این توفیق به دست نمی‌آید. خودمحوری و خودپسندی، نیکوپنداری، تحویل و تحصیر، راحت‌طلبی، جهل، ازجمله موانع خودشناسی به‌شمار می‌رود که در کلام امام علی(ع) به آنها اشاره شده است. از دیگر موانعی که سد راه هستند و نمی‌گذارند که انسان به آزادی شناخت خود برسد، شهرت، شهوت و ثروت هستند.

فواید خودشناسی

خودشناسی دو دستاورد برای انسان دارد؛ اول اینکه انسان به عظمت خالق خود پی می‌برد و دیگر اینکه انسان به خلقت خویش آگاه می‌شود. زمانی که انسان خود را خوب بشناسد از نظر تربیتی می‌تواند خود را اصلاح کند، یعنی انسان را وادار می‌کند که به مراقبت از خویشتن بپردازد و خود را اصلاح کرده و از زیاده‌خواهی بپرهیزد و جایگاه خود را بشناسد. خودشناسی سبب افزایش ویژگی‌های مثبت و توانایی‌های فرد و در نتیجه خودباوری است. اشتغال انسان معاصر به بعد مادی و جسمانی، سبب رفتن به سوی بحران‌هايی مانند مدگرايی و مصرف‌زدگی شده است؛ بنابراين بزرگ‌ترين نعمت اسلام به انسان معاصر، معرفت‌النفس است؛ زیرا خودشناسی، مانع از غرق شدن انسان در بحران‌های معرفتی و روانی تمدن غرب است. همچنین، شناخت ارزش و موقعیت وجودی انسان سبب می‌شود برای روزهای عمر خود ارزش بیشتری قائل شویم و این وجود ارزشمند را به هر کار پست و کوچکی مشغول نکرده و از فرصت‌های خوب نیز غافل نشویم. از دیگر فواید خودشناسی، احترام و اهمیت به نفس، خودسازی و رسیدن به سعادت دنیوی و اخروی است. خودشناسی انسان را به مرز کمال رسانده و باعث می‌شود تا خصلت‌های ناشایست را از خود دور کنیم. حضرت علی(ع) فرمودند: «توجه انسان به خودش، انگیزه‌ای برای اصلاح خویشتن ایجاد می‌شود.»

منابع

ایکنا.

ویکی شیعه.

دانشنامه اسلامی.

ویکی فقه.