حواء

حواء؛ همسر حضرت آدم.

معنی لغوی و اصطلاحی

نام حوا همسر آدم ابوالبشر و مادر همه آدمیان در قرآن نیامده است. در کتابهای معتبر لغت مانند: صحاح اللغه، لسان العرب، المفردات فى غريب القرآن، مجمع البحرين، النهاية في غريب الحدیث نیز این نام از ریشه «حياة» به صورت ممدود از «الحوة»: سرخی تیره لب و مؤنث «احوی» دانسته شده است: رَجَلٌ أَحْوَى و امراً حوّاء. تنها ابن سیده می نویسد: «و حواء: زوج آدم عليهما السلام (المحكم والمحيط الاعظم). جزائري اشتقاق حوا را از «حياة» یا «حیوان» دانسته و گفته است: به هر حال این اشتقاق اشتقاقی نادر است (قصص الانبياء، ۲۳).

مفسران قرآن نام حواء را از ریشه «حیاة» به معنی زندگی دانسته اند چون گفته اند که حوا از موجود زنده (آدم) پدید آمده و با چون که او مادر همه آدمیان بوده است. گویا این معنی از راه قصص اسرائیلیات یعنی از آن چه در ترجمه با تفسیر تورات یاد شده در تفسیرها، راه یافته است و میتوان گفت که بیشتر مفسران قرآن کریم نیز در گفتگو از آفریدن حوا این معنی را آورده اند (مجمع البان، طبرسی ۸۵/۱؛ تفسیر ابوالفتوح رازی، ۹۰/۱ امام فخررازی، ذیل آیه ۱ سوره نساء، البرهان فی تفسیر القرآن، بحرانی ۳۳۶/۱؛ النور المبين في قصص الانبياء، جزایری، ۲۳؛ تورات سفر پیدایش) و آدم زن خود را حوا نام نهاد زیرا که او مادر جمیع زندگان است (قاموس کتاب مقدس، ۳۳۶).

دیدگاه مفسران در مورد آفرینش حواء

مفسران قرآن درباره آفرینش حواه بیشتر ذیل آیه های «... الَّذِي خَلَقَكُم من نفس واحدة وخلق منها زوجها ....» (نساء،1؛ أعراف، ۱۸۹؛ زمر، ۶؛ بقره، ۳۵؛ اعراف، ۱۹؛ طه،۱۱۷) گفتگو کرده اند. آنان در این باره سه دیدگاه دارند:

۱) خداوند حوا را از آدم ابوالبشر آفرید. زمانی که آدم به خواب رفته بود نوری بر وی تابانید و یکی از دنده های او را برداشت و جای آن را با گوشت پر کرد و حوا را از آن آفرید. گفته اند که یکی از دنده های پهلوی چپ او را برداشت

۲) خدا حوا را از بقیه گل آفرید. این روایت از امام باقر (ع) نیز روایت شده است. سید نعمت الله جزایری میگوید: این دیدگاه با باور و گفته های شیعه سازگار است و قول آفریدن حوا از دنده آدم یا یکی از دنده های پایین پهلوی چپ آدم در روایات شیعه بر پایه تقیه بوده است. زیرا در این صورت ازدواج آدم و حوا ازدواج با پاره ای از تن خود مانند ازدواج مجوسی با محارم خواهد بود.

۳) خداوند حوا را از آدم آفرید از همه وجود (آدم) (مجمع البیان ۸۵/۱۰ مروج الذهب، مسعودی، ۴۰/۱ قصص الانبياء، ۲۱۸؛ تبیان ۹۹/3؛ تفسیر ابو الفتوح رازی، 9/1 : الكشاف، زمخشری، ۴۶۱/۱؛ تاريخ الرس والكور ، ۱۰۲/۱: البرهان في تفسير القرآن ۳۳۶/۱) قاضی نورالله شوشتری گوید دیدگاه اول، نیرومندتر و پذیرفتنی است زیرا بر پایه آن معنی آيه «... خَلَقَكُم من نفس واحدة ...» استوارتر و درست تر است. چون اگر حوا آفریده ای جدا از آدم می بود باید آغاز آفرینش مردم از دو نفس می بود نه از «نفس واحدة». به این گفته، قاضی دست کم دو پاسخ آورده اند و هر دو پاسخ بر اساس توجیه معنی «من» و لفظ در آیه (من نفس)، انجام گرفته است:

۱) لفظ «من» به معنی ابتدا غایت آغاز انجام کاری است یعنی آغاز خلقت انسان با آدم بوده است و با این بیان معنی

«خَلَقَكُم من نفس واحدة»، درست می گردد. نیز چون ثابت شد که خداوند توانایی دارد که از گل انسان بیافریند. پس توانایی آن نیز دارد که حوا را هم از گل بیافریند. چنانچه این معنی در آیه در نظر گرفته شود آن گاه چه فایده ای برای آفریدن حوا از دنده آدم خواهد بود؟

۲) برخی «نفس» را در آیه به معنی پدر دانسته و گفته اند: خدا آدمیان را از یک پدر آفرید چنانکه می گویند: بنی تمیم به وجود آمد. در این صورت، «من» در لفظ «منها» در آیه، به معنی تعلیل خواهد بود. یعنی زوج آدم را خدا به خاطر آدم و به علت وجود این نفس آفريد (النور المبین ، ۵۳).

فخر رازی در تفسیر جمله «خلق منها زوجها» بر پایه نظر ابو مسلم اصفهانی می نویسد: منظور از این جمله این است که آفریدگار حوا را از جنس مرد و از هر آنچه که مرد را آفریده بود، آفرید. مانند آیه «... خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً» (روم، ۲) و آيه «... اذ بعث فيهم رسولاً من أنفسهم ...» (آل عمران، ۱۶۴). یعنی خدا از جنس شما همسرانی برایتان آفرید و از جنس مؤمنان پیامبری در میان ایشان برانگیخت. به هر روی، گذشته از فلسفه پدید آمدن نسل آدمیان آفریدگار هستی حوا را برای آرامش و آسایش و همدمی آدم نیز آفرید گو اینکه بر پایه قصص پیامبران و روایات این حوا بود که سرانجام عامل دیگری برای بیرون آمدن خود و همسرش آدم از بهشت گشت. از مجموع آیات و روایات و قصص پیامبران درباره حوا و آفرینش وی یک نکته به خوبی آشکار است و آن این که سرشت و آفرینش زن فروتر از مرد بوده است. آفریده شدن پس از آدم، پدید آمدن از بازمانده گل ،آدم یا از دنده آدم آن هم از پایین ترین و کوتاهترین دنده پهلوی چپ آدم و نیز عامل بیرون آمدن خود حوا و آدم از بهشت به شمار آمدن این همه گویای این معنا است.

مفسران در موضوع آفرینش حوا، حدیثی از پیامبراکرم (ص) آورده اند که آن نیز در پیوند با سرشت و آفرینش ویژه حوا و فرزندان همجنس اوست: «ان المراة خُلِقَتْ مِن ضِلْع (ضلع)، فان ذَهَبْتَ تُقِيمُها، كسرتها ، و ان تركتها وفيها عوج استَمْتَعْتَ بها» (به) راستی که زن از دنده ای (کج) آفریده شده است اگر بخواهی راستش کنی آن را میشکنی ولی چنانچه او را به حال کجی رها کنی از او بهره خواهی برد (تبیان ، شیخ طوسی، ۹۹/۳ مجمع البيان، ۲/۲ تفسیر ابوالفتوح رازی ۹۰/۱۰: النور المبين في قصص الانبياء .... جزایری، ۵۳) به نقل از تفسیر امام فخر رازی.

منابع

این مدخل برگرفته از دایرة المعارف تشیع است و مقاله آن هنوز به طور کامل تدوین نیافته است.