ترجمه منظوم قرآن

ترجمه منظوم قرآن؛ به معنای برگردان آیات قرآن به شعر است که باید توسط شاعران زبردست و ماهر و تحت قواعد خاص انجام پذیرد. برخی از این قواعد همانند حفظ واژه، معنا و محتوای قرآن، غلبه نکردن آرایه ادبی وواژگان جایگزین بر آیه های قرآن، استفاده از سبک و اسلوب خاص شعر با توجه به محتوا و انسجام سوره ها و نداشتن محدودیت در تعداد ابیات شعری می باشد. انجام همین قواعد سخت و برخی ادله دیگر سبب شده است که این ترجمه مخالفانی داشته باشد. از جمله ادله مخالفان عبارتند از: شعر نبودن آیات قرآن به فرموده خداوند متعال در قرآن، پیچیده شدن معنای آیات پس از به نظم درآوردن، تنگ بودن قالب شعر برای محتوای عالی قرآن، احتمال دخل و تصرف در قرآن به صورت سهوی و غلبه دروغ و خیالبافی شاعران بر آیات. البته، در مقابل، مخالفان، موافقان نیز ادله خود را مبنی بر سادگی و روانی شعر و ترغیب بیشتر نسل امروزی اعم از کودکان، نوجوان و جوانان به قرآن از طریق ترجمه منظوم ارائه داده اند.

ترجمه منظوم قرآن

ترجمه منظوم قرآن به ترجمه قرآن به صورت شعر گفته می شود که تاکنون در وزن های مختلف شعری به زبان های مختلف فارسی، اردو به نظم درآورده شده است. به طور معمول، در انتهاى این ترجمه ها، چند جدول که شامل جدول فهرست اوزان ترجمه منظوم به ترتيب سور قرآن كريم، جدول شماره سوره، نام سوره، وزن ترجمه منظوم، تعداد آيات و عدد ابيات و سپس جدول فهرست منابع و مآخذ آورده می شود.

قواعد ترجمه منظوم قرآن

شاعران تحت قواعد خاصی قرآن را به نظم در می آورند. یکی از قواعد این است که افراد باید مسلط به دانش زبانی، سخنوری و مهارت در برگردان آرایه های ادبی قرآن داشته باشند و شاعری زبردست و صاحب سبک باشند تا دقت لازم را مبذول دارند. یکی دیگر از این قواعد این است که سبک صحیحی باید بر ترجمه منظوم قرآن حاکم باشد تا به لفظ و محتوا آسیب نرسد. از این رو، شاعر باید محتوای عالی و معارف عمیق قرآن را در نظر بگیرد و سپس، اقدام به منظوم سازی آیات نماید؛ تنها در این صورت است که می توان به شکل مطلوب معارف قرآن را در قالب شعری انتقال داد و از تحریف قرآن دور شد. علاوه بر این، تا حد ممکن نباید واژگان بویژه اسامی خاص همانند موسی(ع)، عیسی(ع)، یوسف(ع) و مریم(س) را تغییر داد و وصف را جایگزین آنها کرد. به عنوان نمونه نباید به جای لفظ «موسی» از «آن عصا به دست» يا «چوپان» استفاده كرد. به عنوان نمونه، یکی از شاعران، «بسم الله الرحمن الرحیم» را «به نام خداوند کون و مکان/که بخشنده است و دگر مهربان» ترجمه کرده است؛ در صورتی که در این ترجمه «کون و مکان» به آیه اضافه شده و وجود ندارد. همچنین، شاعر دیگری «بسم الله الرحمن الرحیم» را «سرآغاز گفتار نام خداست/ که رحمتگر و مهربان خلق راست» ترجمه کرده که جمله «خلق راست» اضافه شده است و شاعر دیگری گفته است؛ «می‌کنم آغاز با نام کریم/ من به بسم الله الرحمن الرحیم» که صرفا، در این جمله هنر و ظرافت به کار رفته است؛ اما ترجمه «بسم الله الرحمن الرحیم» صورت نگرفته است.

نمونه دیگر از ترجمه منظوم قرآن، ترجمه آیه «فَبِأَیِّ آلَاء رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ» در سوره «الرحمن» است که با توجه به اینکه در سوره تکرار شده است، شاعر سعی کرده است که با هر بار تکرار این آیه در سوره، ترجمه جدید ارائه بدهد. «کدامین نعم را ز یکتا خدا/دروغین بخوانید آیا شما؟»، «کنون راه انکار گیرید پیش/کدامین نعم را ز یزدان خویش؟» یا «کنون بر چه نعمت برانید ظن/ از الطاف یکتا رب خویشتن؟»از جمله ترجمه های منظوم این آیه است که برخی از واژه ها همانند «یکتا»، «یزدان» و «ظن» از واژه هایی هستند که یا اضافه شده است و یا به جای کلمه دیگری قرار گرفته-اند. بهتر بود شاعر به جای کلمه «یکتا» و «یزدان» از واژه «رب» یا «پروردگار» استفاده می کرد که به معنای «رب» نزدیک بوده است. درواقع، وزن، قافیه و آرایه های ادبی نباید شاعر را در تنگنا قرار دهد و وی را از هدف اصلی که همان نزدیک کردن مخاطب به قرآن است، دور نماید.

یکی دیگر از قواعد این است که اوزان شعر باید متناسب با مفاهیم سوره ها یا آیات قرآن کریم مختلف باشد. به بیان دیگر، سوره تبت سوره ای با مفاهیم مبارزه با بدی ها و عاقبت بدکاران است که در این صورت، ترجمه منظوم باید حماسی باشد؛ اما سوره یوسف(ع) با چنین سبکی و وزنی نمی تواند بیان شود؛ بلکه باید سبک عشق و عرفان در درون ترجمه منظوم این سوره قرار بگیرد.

قاعده دیگر در به نظم کشیدن آیات قرآن این است که نباید به یک یا دو بیت محدود شود؛ بلکه باید طبق مفهوم و واژه های آیه در قالب شعر درآید. علاوه براین، می توان ضمایر در آیات و مرجع آن نیز در شعر آورد و تا آنجا که می توان با توجه به ترجمه اصلی قرآن و واژه ها انجام شود تا پیام آیه صریح تر به دست مخاطب برسد.

مخالفان ترجمه منظوم قرآن

یکی از دلایل مخالفت برخی از مترجمان و صاحب نظران با ترجمه منظوم قرآن این است که قرآن به صورت نثر نازل شده است و در قرآن تأکید شده است که آیات قرآن شعر نیست. از این رو، لزومی ندارد که قرآن به صورت شعر دربیاید؛ چرا که اگر در اراده خداوند متعال بود که به صورت قرآن به صورت شعر نازل شود، نازل می شود و حال که چنین نیست. دومین مخالفت به این دلیل است که ترجمه قرآن به نثر کار سخت و دشواری است و مترجمان و مفسران با دقت فراوان دست به چنین اقدامی می زنند؛ حال آنکه ترجمه قرآن به شعر از یک سو، کار بسیار سختتری است؛ چرا که استفاده از وزن، قافیه و محدود کردن آیات در قالب دیگر، در برگردان قرآن به شعر است. از سوی دیگر، شعر آمیخته ای از دروغ و احساسات است و شاعر باید تمام سعی خود را در ورود نکردن دروغ و احساسات یا خیالبافی به آیات قرآن انجام دهد. چنانچه، شاعران زبردست و ماهر همانند سعدی، حافظ و مولانا به چنین اقدامی دست نزده-اند. بر این اساس، شاعر باید دقت و پختگی در برگردان آیات به شعر داشته باشد و تمام هم و تلاش خود را مصروف این کار نماید. یکی دیگر از ادله مخالفان در برگردان آیات به شعر این است که شعر نمی تواند به عنوان قالبی مؤثر در برگردان آیات قرآن عمل کند؛ چرا که قالب شعری نمی تواند معارف و علوم عمیق قرآن را به طور کامل، به مخاطب منتقل نماید.

یکی دیگر از مخالفت ها به این دلیل است که برگردان آیات به شعر به عنوان ترجمه منظوم قرآن نامگذاری شده است؛ درصورتی که این نوعی برداشت یا تفسیر از قرآن است و با ترجمه قرآن تمایز دارد. یکی دیگر از ادله مخالفان این است که منظوم سازی قرآن، آیات قرآن را پییچیده تر برای مردم می کند. به بیان دیگر، قرآن کتابی برای هدایت مردم است که طبق فرموده خداوند در قرآن، قرآن ذکری آسان برای یادآوری و پند گرفتن و هدایت است. از این رو، منظوم کردن آیات، مضامین و فهم قرآن را از حالت سادگی و روانی به پیچیدگی منتقل می کند.

معرفی ترجمه های منظوم قرآن

ترجمه منظوم قرآن برای اولین بار جمال الدین محمد اردستانی معروف به پیرجمالی (879- 816ق)، با عنوان کشف الرواح و سپس، ابن همام شیرازی (زنده در940ق) با عنوان «فتحنامه» و «روضه القلوب» تفسیر الستین از تاج الدين ابوبكر احمد بن محمد بن زيد طوسي در قرن ششم هجري، جامع الستین از ملاحسین واعظ کاشفی، تفسير سورة يوسف از سيد مرتضي دزفولي متخلص به راجي، تفسير سورة يوسف از مظفر حسين فتوحي، تفسير اسرار العشق اين تفسير عرفاني به نظم فارسي، سرودة ناصر عليشاه شيخ اسداالله ايزد گشسب شمس بن محمود گلپايگاني تألیف یافته است. البته این آثار بیش از اینکه در حوزه ترجمه مشهور باشند، در حوزه تفسیر منظوم قرآن بیشتر در حوزه تفسیر معروف شده اند و به همین دلیل، برخی از صاحب نظران، میرزامحمدعلی طبسی اصفهانی مشهور به نورعلیشاه را نخستین مترجم منظوم قرآن دانسته اند که سوره «حمد» و آغاز سوره «بقره» را به شکل منظوم درآورد و پس از رحلتش، شاگرد برجسته‌اش میرزا محمدتقی کرمانی مشهور به مظفر علیشاه ترجمه منظوم سوره توحید به نام بحرالاسرار را به پایان رساند. ترجمه و تفسیر منظومِ میرزا حسن اصفهانی ملقب به صفی علیشاه عارف نامدار قرن سیزدهم هجری یکی دیگر از ترجمه های متقن قرن سیزدهم است که به وسیله حامد ناجی اصفهانی تصحیح و تحقیق شده است. در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز ترجمه‌های منظوم متعددی از قرآن عرضه شده است که بدون هیچ گونه قضاوت و داوری درباره متن آن‌ها، می‌توان به ترجمه‌های منظوم جلال ربانی، غلامرضا امید مجد، محمد شائق، سارا شمیزی تبریزی، سید محمدعلی محمدی مشهور به موسوی جزایری، سید علی یثربی، کرم خدا امینیان، شهاب تشکری آرانی، سیدرضا ابوالمعالی کرمانشاهی، ابراهیم سجادی ‌بروجردیو حسن راحتی سبزواری اشاره کرد.

علاوه بر این مترجمان، ترجمه منظوم عباس دوزدوزانی در ۱۳ هزار و ۳۵۲ بیت، ترجمه منظوم مهدی مرتضوی ترجمه قرآن با نام ذکرنامه و با بیش از ۱۸ هزار بیت، ترجمه «محمد مكين» و ترجمه «لين سونگ» ترجمه منظوم از جزء سی ام قرآن اثر «امید مجد» به سه خط عربی، فارسی و سریلیک ترجمه منظوم قرآن كريم به زبان هندكو از عبدالغفور مالك» تفسیر «در منظوم» اثر قادر فاضلی، ترجمه منظوم قرآن مجید (١٤٧٥٠بیتی) اثر احد کاظمی از جمله ترجمه های منظوم است. البته، احمد ميلاد كريمی، دانشجوی دكترای رشته فلسفه از كشور افغانستان در دانشگاه فرايبورگ آلمان نیز در تلاش است تا ترجمه منظوم دیگری از قرآن كريم را به زبان آلمانی تقدیم به جامعه مسلمان نماید.

امتیازات ترجمه های منظوم قرآن

ترجمه‌ منظوم قرآن علیرغم مخالف هایی که دارد، با هدف آسان سازی و ترغیب بیشتر کودکان و نوجوانان توسط برخی از شاعران انجام گرفته و در حال حاضر نیز توسط برخی از شاعران در حال انجام است؛ چرا که برخی از موافقان این ترجمه معتقدند که این ترجمه امتیازاتی نسبت به دیگر ترجمه از جمله ترجمه های غیر منظوم دارد. یکی از این امتیازات روانی و دلنشینی نظم، و علاقه نسل امروز به شعر و ادبیات است که ترجمه ها منظوم بهتر می تواند آنها را جذب نماید؛ اما بهتر است که ترجمه های منظوم برای کودکان و نوجوانان با جوانب احتیاط همراه باشد و ارائه ای ترجمه ها برای آنها به صورت گزینشی و در قالب ترجمه‌های آزاد یا اقتباسی داستان‌های قرآنی باشد و یا از اسلوب خاص کودکان و نوجوانان استفاده شود. علاوه بر این، مترجم منظوم قرآن برای كودكان بايد از درجه علمی و فقهی برخوردار باشد تا ترجمه قرآن دچار خدشه نشود. ضمن اینکه برای تفهيم و القای تعاليم و مفاهيم قرآن كريم به كودكان و نوجوانان بايد با ادبيات و شعر ويژه آنان ارتباط برقرار كرده؛ چرا كه به طور قطع بيان آسان و روان ترجمه آيات قرآن در كودكان و نوجوانان ميسرتر و مؤثرتر خواهد بود. ‌

منابع

ایکنا

دانشنامه حوزه

ویکی پدیا

ویکی فقه

ویکی نور

رادفر، ابوالقاسم. 1389» .ترجمه هاي منظوم قرآن مجيد به زبان اردو». فصلنامة فدك. سال اول. ش اول. صص 36 -57.

محمدی، محمد، فتوحی رود معجنی، محمود، (1401)، تفسیر منظوم صوفیانه: ادعای تداوم وحی در زبان فارسی، نشریه زبان و ادب فارسی دانشگاه تبریز، ش246، صص127-107.

یلمه ها، احمدرضا، (1391)، تفاسير منظوم قرآن در ادب فارسي، فصلنامه مطالعات قرآنی، ش11، صص230-213.