استجابت دعا

استجابت دعا؛ پذیرش درخواست بندگان از جانب خدا. بنابر آیات و روایات، اجابت دعا منوط به تحقق شرایط و رفع برخی موانع است. دعا کردن در زمان‌ها و مکان‌های مخصوص، امری موثر در استجابت دعاست. همه موارد اجابت دعا را نباید نشانه ای از رحمت خدا دانست بلکه گاه بنا به سنت استدراج دعای برخی مستجاب می‌شود تا با فراموشی خدا زمینه تشدید بیشتر عذاب آنها در آخرت فراهم شود.

تعریف استجابت دعا

استجابت در لغت از ریشه "ج ـ و ـ ب" به معنای قطع و نفوذ و در اصطلاح به معنای پاسخ دادن، پذیرفتن درخواست، روی آوردن خدا به دعا کننده و برطرف کردن حاجت و اعطای خواسته دنیایی یا آخرتی اوست. خداوند در آیات 186 سوره بقره؛ 60 سوره غافر و 26 سوره شوری به بندگان خود وعده استجابت دعا داده است.

تفاوت استجابت و برآورده شدن دعا

استجابت دعا متفاوت با برآورده شدن آن است. عموم جامعه به اشتباه این دو را به یک معنا می‌گیرند. اگر استجابت را به معنای پذیرش دعا بگیریم، خداوند متعال همه دعاها را می‌پذیرد اما برخی از دعاها بنا به حکمت الهی پس از درخواست بنده برآورده می‌شود و برخی دیگر بنابه حکمتی که خداوند تدبیر نموده است در زمانی غیر از زمان درخواست و چه بسا در قیامت برآورده می‌شود.

استجابت دعا در قرآن

بر اساس آیه «أَمَّنْ یُجیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوء» ( نمل/ 62) ، تنها خداست که دعاى بندگان را اجابت مى‌کند و جز او کسى توان اجابت دعا را ندارد(احقاف/ 5). آیاتى از قرآن بر اجابت قطعى دعاى بندگان از طرف خدا دلالت مى‌کنند (نک: بقره / 186؛ غافر/ 60) در آیه 34 سوره مبارکه ابراهیم خداوند از برآوردن تمامى خواسته‌ها خبر داده است: «وَ آتاکُمْ مِنْ کُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ»؛ همچنین برخى آیات همچون آیه 29 الرحمن بر اجابت مداوم خواسته‌هاى همه موجودات از سوى خدا دلالت دارد؛ اعم از آنکه خواسته فطرى آنان باشد یا خواسته اختیاریشان. برخى بنا به تفسیر آیه 48 مریم اجابت دعا را فضل الهى دانسته‌اند. بر این اساس، خداوند مجبور به استجابت دعا نیست، بلکه به اقتضاى رحمت و حکمت خود عمل مى‌کند؛ از این رو بنابر آیه 55 و 56 سوره مبارکه اعراف دعاى کسانى را که از حدود خود تجاوز کرده و چیزى مى‌طلبند که لیاقت یا توان آن را ندارند، نیز دعاى مفسدان در زمین را دوست ندارد و قطعا مستجاب نمى‌کند. برخى دعا را عبادت و اجابت آن را قبول این عبادت از سوى پروردگار دانسته‌اند. بر این اساس، اجابت با وجود دعا و قبول آن محقق مى‌شود، نه با برآوردن خواسته. از آنجا که گاه انسان در خلاف جهت مسیر الهى خود گام برمى‌دارد و چیزى را مى‌طلبد که در حقیقت به زیان اوست، خدا دعاى وى را بر اساس سنت استدراج مستجاب مى‌کند؛ به این معنا که گرچه به ظاهر خواسته او برآورده مى‌شود، این استجابت، وى را از رحمت الهى دور کرده و به سوى عذاب الهى مى‌کشاند؛ مانند اجابت دعاى شیطان پس از استکبار (ص/ 79ـ80) یا اجابت دعاى کسانى که فقط دنیا را مى‌طلبند( بقره/ 200) اجابت دعاى کسانى که نه به قصد دعا بلکه به قصد دشمنى و لجبازى یا از روى استهزاء و تمسخر (ص/ 16؛ ملک/ 25 ) دعا مى‌کنند را نیز مى‌توان در همین راستا دانست (انفال/ 32). بنابر آیات قرآن گاه ممکن است استجابت دعا فورى باشد، چنان که آیات 87 ـ 88 انبیاء بر اجابت فورى دعاى یونس دلالت مى‌کند و ممکن است اجابت با تأخیر باشد، چنان که اجابت دعاى موسى و هارون با تأخیر بود: « قَالَ قَدْ أُجِیبَت دَّعْوَتُکُمَا ...»(یونس/ 89 )

شرایط استجابت دعا

مهم ترین شرط اجابت دعا رسیدن به اضطراری است که فرد به غیر از خدا هیچ کس را نجات بخش نبیند و تنها خدا را به عنوان یاری رسان طلب کند اما با این حال استجابت دعا در آیات و روایات مشروط به رعایت برخی از شروط و آماده کردن اسباب آن شده است. شرایط استجابت دعا در قرآن سه آیه از قرآن به طور مستقیم در مورد شرایط استجابت دعا صحبت کرده اند. آیه اول، آیه 53 سوره مبارکه آل عمران است. در این آیه استجابت دعا مشروط به داشتن ایمان و عمل صالح شده است. آیه دوم، آیه 60 سوره مبارکه غافر است. در این آیه اجابت دعا مشروط به هماهنگی با حکمت و مصلحت شده است و در نهایت آیه سوم، آیه 62 سوره مبارکه نمل است که در آن قطع امید از اسباب مادی به عنوان عامل استجابت دعا مطرح شده است.

شرایط استجابت دعا در روایات

علاوه آیات صریح قرآن در باب استجابت دعا روایات بسیاری نیز وجود دارد که پیرامون شرایط استجابت دعا سخن گفته اند که برخی از اهم آنها به قرار ذیل است: 1. دعا همراه با شناخت خدا: بر پایه روایتی امام صادق(ع) در پاسخ گروهی که از مستجاب نشدن دعا سؤال کردند، نداشتن شناخت و معرفت نسبت به شخصی که خوانده می‌شود را، دلیل عدم اجابت دعا بیان کرد. 2. حسن ظن و اعتماد به خدا: در همين رابطه از پيامبر(ص) نقل شده: باب دعا به روي هيچ کس باز نمي شود مگر اينکه خداوند باب استجابت را هم باز خواهد کرد، پس هرگاه توفيق دعا پيدا کرديد کوشش کنيد و خسته نشويد چرا که تا زماني که شما از دعا کردن خسته نشويد خداوند از عطاکردن خسته نمي شود.

3. حضور قلب: در اصول کافی روایتی نقل شده است که معصوم(ع) می‌فرماید: دعايي که با بي توجهي و بدون حضور قلب باشد خداوند مستجاب نمي کند. 4. توسل به اهل بيت(ع): یکی از برترین راه‌های استجابت دعا در بیان روایات توسل به ائمه اطهار است. حتي امام صادق(ع) نیز هنگامی که اصرار بر استجابت دعایی داشتند متوسل به «خمسه طيبه» می‌شدند. 5. تکرار و پافشاري در دعا: از امام باقر(ع) نقل شده هيچ بنده اي در حاجت خود اصرار و پافشاري نمي کند مگر اينکه خداوند دعاي او را مستجاب مي کند. 6. صلوات: يکي ديگر از امور مؤثر صلوات بر پيامبر(ص) و اهل بيت(ع) او، قبل، وسط، و بعد از دعاهاست چرا که فرمودند: خداوند کريم تر است از آن که قبل و بعد دعا را مستجاب کند ولي خود آن را مستجاب نکند. 7. دل شکستگي و گريه در موقع دعا: امام صادق(ع) فرمود: هرگاه، اشک چشمت جاري شد و بدنت لرزيد پس آگاه باش که در آن موقع حاجتت برآورده شده است. 8. بلندکردن دست‌ها به هنگام دعا: چنانچه سنت رسول خدا(ص) هم بوده است و حکايت شده خداوند متعال به حضرت موسي(ع) چنين سفارش مي کند: اي موسي ذليلانه دست هايت را به سوي من بلند کن همانطور که بنده‌ها در برابر مولاي خود انجام مي دهند که هرکس چنين کرد حتماً مورد رحم من قرار مي گيرد. 9. دعا در جمع مؤمنين: از امام صادق(ع) نقل شده: هيچ جماعت چهل نفري نيستند که دعا کنند مگر اينکه خداوند دعايشان را مستجاب مي کند. 10. دعا براي ديگران: در روايات فراواني نقل شده که دعاي به ديگران از جمله دعاهايي است که خداوند وعده استجابت آن را داده و چندين برابر آن دعا را در حق خود دعا کننده مستجاب مي کند. 11. استغفار و اقرار به گناه: يکي از مسائلي که در استجابت دعا مؤثر است طلب بخشش از خداوند و اقرار به گناهان مي باشد. 12. ستايش خداوند: یکی از آداب دعا آن است که قبل از دعا و طلب حاجت، شکر نعمت هاي الهي را بجا آوريم و به خاطر نعمت هايي که خداوند به ما داده از او تشکر کنيم. به همین مناسبت از امام صادق(ع) روايت شده: هرکس ده مرتبه «يا الله » و «يا رب» بگويد به او لبيک گفته مي شود و از حاجت او مي پرسند.

شرایط استجابت دعا از منظر فلسفه دعا

به غیر از شرایطی که در قرآن و روایات پیرامون استجابت دعا گفته شده است، اجابت دعا منوط به تحقق برخی از شروط است که می‌توان آنها را ذیل فلسفه کلی دعا قرار داد. مبتنی بر این فلسفه اولین شرط استجابت دعا مخالف نبودن دعا با سنن تكوين و تشريع است. دعا استمداد و استعانت است برای اينكه انسان به هدفهايی كه خلقت و آفرينش و تكوين برای او قرار داده و يا تشريع و قانون آسمانی الهی كه‏ بدرقه تكوين است معين كرده، برسد. دعا اگر به اين صورت باشد شكل يك‏ حاجت طبيعی به خود می‏گيرد و دستگاه خلقت به حكم تعادل و توازنی كه دارد و هر جا احتياجی هست فيض و مدد می‏رسد، او را ياری و كمك می‏كند. و اما خواستن و طلب چيزی كه بر خلاف هدف تكوين يا تشريع است، مانند خواستن خلود در دنيا يعنی عمر جاويدان كه مرگ هرگز به سراغش نيايد قابل استجابت نيست. دومین شرط استجابت دعا، دست برنداشتن فرد از فعالیت است. عده ای تصور می‌کنند که برای حل مشکلات و برآورده شدن حاجات صرف دعا کفایت می‌کند و فرد می‌تواند با اتکای به دعا از انجام فعالیت‌های معمول خودداری کند. حال آنکه فرد همانطور که از خداوند برآورده شدن از حاجاتش می‌خواهد بایستی تلاش و کوشش لازم را نیز بنماید. در روایات به شدت از این نوع توقعات نهی شده است چنانکه در روایات وارد شده است، شخصي که در خانه نشسته و از خدا درخواست رزق مي کند خدا دعاي او را مستجاب نمي کند. حضرت علی(ع) مثل چنین فردی را به سان کمان بدون چّله [زه] تعبیر نموده است.

موانع استجابت دعا برای استجابت دعا

همانگونه که وجود برخی از شرایط لازم است از سوی دیگر موانع نیز بایستی مفقود باشد. موانع استجابت دعا بیشتر ناظر به اعمال انسان است؛ چنانکه در فراز «اللهم اغفرلی الذنوب التی تحبس الدعاء؛ خدایا بیامرز برایم گناهانی که از اجابت دعا جلوگیری می‌کند» دعای کمیل نیز بدین امر اشاره شده است. از منظر دین، گناه اصلی ترین مانع استجابت دعاست. در روایات بسیاری به مصادیق گناه هایی که سهم بیشتری در عدم استجابت دعا دارند اشاره شده است. برخی از این گناهان عبارتند از نیت بد، بد طینتی، نفاق در حق برادران دینی، به تأخیر انداختن نمازهای واجب تا وقت بعد، ناسزا گفتن و ندادن صدقه، ظلم کردن، نافرمانی پدر و مادر، قطع رحم،نقض عهد، سخن‌چینی، لقمه حرام، ترک امر به معروف و نهی از منکر،.

نقش زمان و مکان در استجابت دعا

در آداب دعا، زمان و مکان مناسب از عوامل تسریع در اجابت دعاست. این تسریع بیشتر به سبب وجود حس معنوی قوی و همچنین توجه ویژه خداوند متعال به این شرایط است و گرنه در هر شرایطی که انسان اتصال خوبی با خدا برقرار نماید و از مادیات جدا شود دعا به اجابت نزدیک می‌شود. در بیان روایات روزها و لحظه هایی مانند شب قدر، نیمه شعبان، ۲۷ رجب، عید فطر، روز عرفه، عید قربان، روز اول محرم، ، شب جمعه، هنگام سحر و اذان، بین‌الطلوعین، قبل از غروب، در نماز وتر، هنگام نزول باران، هنگام قرائت قرآن، موقع ريخته شدن خون شهيد، پس از نمازهای واجب، لحظه دیدن کعبه و ماه‌های خاصی مانند ماه رجب، ماه شعبان و ماه رمضان به عنوان بهترین زمان استجابت دعا معرفی شده اند. در کنار آن مکان‌ها و موقعیت هایی چون شهر مکه، مسجد الحرام، کعبه، کنار حجر الاسود، رکن یمانی و حجر اسماعیل، در صحرای عرفات، اطراف قبر پیامبر اسلام(ص)، روضة النبی، حرم امامان شیعه به‌ویژه تحت قبه امام حسین(ع)، مسجد سهله و کوفه، حرم امامزاده‌ها و بزرگان دین، کنار قبر والدین نیز بعنوان نزدیکترین مکان هایی که به استجابت نزدیک است معرفی شده اند.

حکمت‌های تاخیر در استجابت دعا

استجابت دعا، دو حالت دارد. یا دعا در اسرع وقت اجابت می‌شود و یا با تاخیر اجابت می‌شود. استجابت سریع دعا در جایی اتفاق می‌افتد که تمام شرایط، موجود و موانع، مفقود باشد. تاخیر نیز یا معلول آزمایش الهی است، یا خارج بودن خواسته فرد از دایره حکمت الهی و یا جلوگیری از تباه دین مومن در صورت مناسب نبودن برآورده شدن حاجت وی است.

مستجاب الدعوة

مستجاب الدعوة به کسی گفته می‌شود که دعاهای او پذیرفته می‌شود یا دعای او گیرا باشد.

نسبت استدراج و استجابت دعا

گاه استجابت دعا نه تنها نشانه ای از قرب الهی نیست بلکه دلیلی بر دور شدن فرد از رحمت خداست. به این دست از استجابت‌ها در اصطلاح استدراج گفته می‌شود. برآورده شدن دعای شیطان (ص/ 79-80)، اجابت دعای دنیاطلبان (بقره/ 200 ) و اجابت دعاى دشمنانی که از روی لجبازى و استهزاء و تمسخر دعا می‌کنند(ص/ 16؛ ملک/ 25 ) در این دسته جای می‌گیرد.

منابع

خبرگزاری ایکنا

ویکی شیعه

امامت پدیا

ویکی فقه(استجابت دعا)

ویکی فقه(عوامل استجابت دعا)

دایرة المعارف قرآن