اخلاق رسانه
اخلاق رسانه؛ رعایت قوانین اخلاقی توسط رسانه‌های جمعی. اخلاق رسانه، به معنای اصول و معیارهای اخلاقی مخصوص فعالیت‌های رسانه‌ای و زیرشاخه اخلاق کاربردی است. بادرنظر گرفتن مخاطبان پرتعداد رسانه‌ها و نقش مهمی که در عرصه فرهنگ‌سازی برعهده این ابزارهای ارتباطی است، رعایت قوانین و اصول اخلاقی در فعالیت‌های رسانه‌ای از اهمیت بالایی برخوردار است.
تعریف
رسانه شامل تمام ابزارهایی است که به وسیله آن بتوان اطلاعات، اخبار و پیام‌ها را از جایی به جایی یا از شخصی به شخص دیگر انتقال داد؛ بنابراین رسانه‌ها حوزه وسیعی از ابزارهای انتقال اخبار و اطلاعات را در بر می‌گیرند.[۱] اخلاق رسانه زیرشاخه اخلاق کاربردی و اخلاق حرفه‌ای است. اخلاق رسانه به معنای معیارها و اصول اخلاقی مخصوص فعالیت‌های رسانه‌ای است و دامنه متنوعی از موضوعات را در برمی‌گیرد. روزنامه‌نگاری جنگ، تبلیغات، چگونگی استفاده رسانه‌ها از فیلم‌ها، عکس‌ها و متن‌های تهیه شده توسط خبرنگاران و شهروندان عادی، نحوه فعالیت رسانه‌ها در فضای مجازی و... همگی در حوزه وسیع اخلاق رسانه مورد بحث قرارمی گیرند.[۲]
تاریخچه ارتباط اخلاق و رسانه
آغاز بحث پیرامون رعایت قواعد اخلاقی توسط رسانه‌ها به دهه 1980 میلادی بازمی‌گردد. در این دوره، رابرت هاپتمن به تبیین اهمیت حفظ حریم خصوصی شهروندان توسط رسانه‌ها و موضوع حق تکثیر پرداخت و چارلز اوپنهایم مقاله «اخلاق در علم اطلاعات» را نوشت. در دهه 1990 میلادی در ایالات متحده، اصطلاح «اخلاق اطلاعات» رایج شد. تقریباً در همان دوره، کتاب‌هایی با موضوع رعایت اصول اخلاقی در حوزه اطلاعات و فعالیت‌های کامپیوتری به رشته تحریر درآمد.[۳]
اهمیت ارتباط میان اخلاق و رسانه
در دوران معاصر که عصر تکنولوژی و ارتباطات است، رسانه‌ها نقش مهمی در ابعاد گوناگون زندگی انسان‌ها دارند. با توجه به نقش مهم رسانه در حوزه نشر اطلاعات و اخبار در حوزه بین‌الملل، رعایت اصول اخلاقی توسط رسانه‌ها موجب افزایش اعتماد عمومی و مخاطبان خواهد شد.[۴] از سوی دیگر، با توجه به اینکه همه اقشار جامعه مخاطب رسانه هستند، می‌توان نقش مهمی برای نشر و آموزش ارزش‌های اخلاقی برای رسانه‌ها متصور شد. اخلاق رسانه از یک‌سو تابع اصول کلی بین‌المللی است و از سوی دیگر با ارزش‌های فرهنگی و اخلاقی جامعه سروکار دارد و باتوجه‌به تفاوت این ارزش‌ها از جامعه‌ای به جامعه دیگر، قوانین اخلاق رسانه می‌تواند در جوامع گوناگون متفاوت باشد.[۵]
رسانه‌های اجتماعی جدید با استفاده از شبکه‌های اینترنتی و پیام‌رسان‌ها و اپلیکیشن‌های گوناگون، با سرعتی بیشتر از تلویزیون، رادیو و روزنامه‌ها، اطلاعات را به مخاطبان انتقال می‌دهند. در عصر جدید، مخاطبان به دنبال اخبار کامل، جدیدتر و لحظه‌به‌لحظه هستند که این امر موجب گرایش بیشتر مخاطبان به رسانه‌های ارتباطی جدید می‌شود. عدم تقید این رسانه‌ها به اصول اخلاقی و حرفه‌ای و عدم وجود امکانات نظارت قانونی درمورد عملکرد این رسانه‌ها و صحت سنجی محتواهای تولید شده توسط آنها، می‌تواند موجب بروز چالش‌های مهمی در سطح جامعه شود.[۶]
رسانه‌ها باید موظف به صداقت و انعکاس اطلاعات صحیح و حفظ حریم شخصی دیگران باشند. در جامعه اسلامی، سیستم‌های آموزشی و فرهنگ‌سازی می‌توانند از این ابزار مهم برای آموزش و نهادینه‌سازی آموزه‌های دینی و اخلاقی بهره ببرند.[۷] امروزه رسانه‌های گروهی علاوه بر آگاهی بخشی به جامعه، باقدرت تأثیرگذاری که دارند می‌توانند تعیین کنند امر مطلوب و غیر مطلوب کدام است. جامعه‌شناسان معتقدند، برای اینکه از وضعیت فرهنگی یک جامعه درک کاملی داشته باشیم، باید بررسی کنیم در میان مردم آن جامعه از چه ابزارهایی برای انتقال پیام‌ها و تبادل اندیشه‌ها استفاده می‌شود. بر این اساس، توجه به رویکرد رسانه درمورد تقویت یا تضعیف آموزه‌های اخلاقی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.[۸]
گستره کاربرد اخلاق رسانه
از آنجا که در عصر حاضر رسانه‌ها ابزارهای ارتباطی متنوعی را در برمی‌گیرند و فقط شامل تلویزیون، رادیو و روزنامه‌های کاغذی نیستند؛ کاربرد مفهوم اخلاق رسانه نیز در حوزه گسترده‌تری مطرح می‌شود. روزنامه‌نگاری، خبرنگاری، بازاریابی و تبلیغات، روزنامه‌نگاری آنلاین، رسانه‌های سرگرمی، رسانه‌های دیجیتال و فن آوری‌های تصویری و... عرصه طرح و کاربرد قوانین اخلاقی هستند.[۹]
رویکردهای تعاملی اخلاق و رسانه
رسانه‌های جمعی از یک سو ملزم به رعایت قوانین و بایدها و نبایدهای اخلاقی هستند که بخشی از آن ثابت و بین‌المللی و بخشی دیگر برگرفته از فرهنگ هر جامعه است. از سوی دیگر، رسانه ابزاری است برای ترویج آموزه‌ها و ارزش‌های اخلاقی در میان اقشار مختلف جامعه؛ بنابراین رسانه هم ملزم به رعایت قوانین اخلاقی خاصی است و هم وظیفه دارد ابزاری فرهنگ‌ساز و آموزشی در جهت اهداف فرهنگی و اخلاقی جامعه باشد.[۱۰] در خصوص رویکردهای تعاملی میان اخلاق و رسانه پنج دیدگاه وجود دارد. رویکرد اول اباحه‌گری است. بر اساس این دیدگاه، آنچه از رسانه پخش می‌شود اهمیت دارد. هر چه از رسانه پخش شود و موجب موفقیت باشد، اخلاقی و بدون اشکال است.
رویکرد دوم غایت‌گرایی است. در این رویکرد به پیامدها و نتایج توجه می‌شود و مراحل کار اهمیت ندارد. رویکرد سوم عمومیت‌گرایی است. این رویکرد فقط برای منافع عمومی اهمیت قائل است و نقض حریم خصوصی افراد توسط رسانه اگر به نفع عموم باشد عملی اخلاقی محسوب می‌شود. چهارم، رویکرد خودمحوری است. در این نگاه، هر عاملی که منافع شخص یا گروه وابسته به او را تأمین نماید اخلاقی است.
رویکرد پنجم، حق‌مداری است. مطابق با این دیدگاه، اصول اخلاقی همواره اموری ثابت و غیرقابل تغییر هستند. این رویکرد با فرهنگ اسلامی همسویی بیشتری دارد.[۱۱] فرهنگ هر جامعه بستر تحقق اخلاق و رسانه است. یکی از اهداف رعایت اصول اخلاقی توسط رسانه‌ها، ایجاد اعتماد میان رسانه، حکومت و مخاطبان است. لازمه این امر، پایبندی رسانه‌ها به قوانین و معیارهای اخلاقی و نظارت و مطالبه این اعتمادسازی از سوی مخاطبان و خواست و اراده حکومت برای تبیین و ترویج اصول اخلاقی در جامعه است؛ بنابراین اگر خواستار رسانه‌های اخلاق‌مدار و رعایت اخلاق رسانه‌ای هستیم، باید هر سه عامل رسانه، حکومت و مخاطبان همسو با هم به دنبال نهادینه شدن ارزش‌های اخلاقی در جامعه باشند.
درحقیقت، اخلاق رسانه‌ای از لحاظ رعایت قوانین اخلاقی توسط رسانه و هم از جنبه تلاش رسانه برای ترویج مسائل اخلاقی در جامعه، نقطه تلاقی علم اخلاق با علم رسانه است. هر جامعه‌ای متناسب با اهداف، معیارها و ارزش‌های مدّنظر خود، برخی از قوانین اخلاقی را برای حفظ منافع عمومی مناسب می‌داند و رسانه می‌تواند برای تثبیت عمر سیاسی جامعه، به تولید محتواهایی همسو با آن قوانین اخلاقی و ترویج آن اقدام نماید. پایبندی به اخلاق رسانه در حفظ تعادل و رابطه صمیمانه میان مخاطب و نظام سیاسی نقش مهمی ایفا می‌کند.[۱۲]
وظایف اخلاقی رسانه‌ها
رسانه‌های گروهی ملزم به رعایت قوانین اخلاقی گوناگونی هستند که برخی از آنها برگرفته از بایدها و نبایدهای فرهنگی و مذهبی جامعه است. احترام به حاکمیت ملی و استقلال کشور، تلاش برای امنیت عمومی و نظم جامعه، اهمیت قائل شدن برای آرامش روانی مخاطبان، دفاع از منافع عمومی، بخشی از وظایف اخلاقی رسانه است. در جامعه اسلامی، رسانه باید همسو با ارزش‌های دینی و اعتقادات مذهبی جامعه فعالیت کند. رسانه باید برای حفظ وحدت و یکرنگی میان قومیت‌های مختلفی که در یک کشور در کنار یکدیگر زندگی می‌کنند، تلاش کند و از تولید محتواهایی که خصومت‌های قومی و نزاع‌های قبیله‌ای را به دنبال دارد بپرهیزد.
رسانه وظیفه دارد به زبان‌ها و فرهنگ‌های گوناگون یک کشور احترام گذاشته و برای حفظ و بقای آنها تلاش کند. تلاش برای فرهنگ‌سازی در زمینه رعایت احترام متقابل در خانواده و جامعه و رعایت حقوق کودکان، نوجوانان و سالمندان از دیگر رسالت‌های رسانه اخلاق‌مدار است. بر اساس قوانین کشور ما، رسانه‌ها موظف هستند ضمن بهره‌مندی از آزادی انتشار خبر، از انتشار و افشای اطلاعاتی که به‌صورت محرمانه به دست می‌آورند خودداری کنند. در کشور ما رویکرد رسانه در تولید محتوا باید خدمت به جامعه باشد. اصحاب رسانه باید از پذیرش هر نوع پاداش برای پیشبرد اهداف مغایر با منافع ملی خودداری کنند.[۱۳]
در آیات قرآن و روایات معصومین آموزه‌های متعددی پیرامون خبر، خبررسانی و پذیرش اخبار وجود دارد.[۱۴] بر اساس توصیه قرآن، ضرورت دارد انسان پیش از پذیرش هر خبر به ویژگی‌ها و اهداف گوینده آن توجه کند.[۱۵] رسانه اخلاق‌مدار آئینه تمام‌نمای جامعه است و باید باشیوه صحیح و بیانی لطیف به بررسی نقاط ضعف جامعه بپردازد. از سوی دیگر، در یک جامعه اسلامی، ترویج جهان‌بینی توحیدی و ارزش‌های اخلاقی یکی از وظایف اصلی رسانه است.[۱۶] رسانه می‌تواند با تحلیل و بررسی سبک زندگی فردی و اجتماعی که در آموزه‌های دینی به فراوانی وجود دارد، به آموزش، ترویج و نهادینه‌سازی این مباحث بپردازد.[۱۷] اصحاب رسانه باید قدرت روحی لازم برای بیان حقایق را داشته باشند. ایستادن در برابر دروغ‌پردازی‌های رسانه‌های دشمن و مقابله با جنگ شناختی آنها و آشکارسازی واقعیت‌ها از وظایف رسانه اخلاق‌مدار و حق‌گرا است.[۱۸]
منابع
پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، مقاله رسانه‌ها و اخلاق، تاریخ بازدید 21/07/1402.
دانشنامه پژوهه، وظایف اخلاقی رسانه‌ها
ارجاعات
- ↑ . اخلاق رسانه‌ای نقطه تلاقی علم اخلاق با علم رسانه‌ای است.
- ↑ . Contemporary Readings in Law and Social Justice. 6: 589–593؛ Online Journalists Face New Ethical Dilemmas: Lessons From The Netherlands". Journal of Mass Media Ethics. 16 (4): 273–292.
- ↑ . "A Brief History of Information Ethics"
- ↑ . غفلت حوزه‌ها نسبت به «اخلاق رسانه» و «فقه رسانه».
- ↑ . از «اخلاقِ رسانه» که حرف می‌زنیم، از چه حرف می‌زنیم؟
- ↑ . رسانه‌های اجتماعی و اخلاق رسانه‌ای.
- ↑ . تقویت باورهای دینی نسل جوان در گرو استفاده از زبان هنر در رسانه.
- ↑ . پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، مقاله رسانه‌ها و اخلاق، تاریخ بازدید 21/07/1402.
- ↑ . Journal of Mass Media Ethics. 16 (4)؛273-292 Center for Journalism Ethics Retrieved 2019-11-24
- ↑ . همه برنامه‌های صداوسیما باید درس‌آموز و فایده‌مند باشد؛ اخلاق معیار رسانه باشد؛ اخلاق، ابزار اجرایی رسالت رسانه است.
- ↑ . دانشنامه پژوهه، درباره اخلاق حرفه‌ای.
- ↑ . اخلاق رسانه‌ای نقطه تلاقی علم اخلاق با علم رسانه‌ای است.
- ↑ . دانشنامه پژوهه، درباره اخلاق حرفه‌ای.
- ↑ . برای نمونه: یَا أَيُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ جَاءَکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيیّنُوا أَنْ تُصِیبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ؛ «اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، اگر فاسقى برايتان خبرى آورد، نيك وارسى كنيد، مبادا به نادانى گروهى را آسيب برسانيد و [بعد،] از آنچه كرده‌ايد پشيمان شويد.» (حجرات/6)
- ↑ . باز تعريف ارزش‌های خبری با محوريت قرآن؛ زمينه‌ساز تحول نهادهای رسانه‌ای.
- ↑ . تبیین بایدها و نبایدهای اخلاق رسانه.
- ↑ . ترویج اخلاق رسانه‌ای مهم‌ترین نیاز امروز است.
- ↑ . تبیین ابعاد مختلف اخلاق رسانه‌ای امروز/ بیان حق؛ مهم‌ترین مسئولیت رسانه‌ها.