سوره الرحمن

سوره الرحمن؛ ملقب به عروس قرآن، پنجاه و پنجمین سوره قرآن است که در جزء ۲۷ قرار دارد. نام‌گذاری این سوره به نام «الرحمن» که یکی از نام‌های الهی است، از کلمه آغازین سوره گرفته شده است.

معرفی سوره

این سوره را از آن رو الرحمن می‌نامند که با کلمه «الرحمن» که از نام‌های الهی است آغاز می‌‌شود. نام دیگر این سوره «آلاء» (جمع ألی) به معنای نعمت‌ها است؛ زیرا نعمت‌های خدا را می‌شمارد. سوره الرحمن ملقب به عروس القرآن است. این لقب بر اساس روایاتی است که از پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) نقل شده است. نام‌گذاری این سوره به نام الرحمن که یکی از نام‌های الهی است، از کلمه آغازین سوره گرفته شده است. سوره الرحمن مجموعه‌ای از نعمت‌های خدا در دنیا و آخرت را برمی‌شمرد. همچنین در این سوره به برپایی قیامت و ویژگی‌های آن و چگونگی حسابرسی اعمال پرداخته شده است. خداوند در این سوره پس از ذکر هر نعمتی، از بندگان خود با آیه «فَبأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ»؛ (پس کدام‌یک از نعمت‌هاى پروردگارتان را منکرید؟) اقرار می‌گیرد. این آیه ۳۱ مرتبه در سوره تکرار شده است. یکی از سوره‌هایی که در جزء بیست و هفتم قرآن کریم قرار دارد، سوره الرحمن است. سوره‌ای که از جهت تلاوت‏، ضرباهنگ و دلنشینی خاصی دارد و از جهت مفاهیم هم سوره‌ای است که نعمت‌های الهی را برای ما برمی شمارد و تمام تلاش در این سوره بر این است که ما را از ورای این نعمت‌ها به نعمت آفرین راهنمایی کند. دیدن نعمت‌های خدا یک موضوع است و چشم آیه بین داشتن یعنی نعمت‌ها را آیه و نشانه پرودگار دیدن، یک موضوع دیگر است.

وجه تسمیه عروس قرآن به سوره الرحمن

واژه عروس گر چه در زبان فارسی به زن تازه شوهر کرده می‌گویند، ولی در فرهنگ عرب به مرد و زن هر دو تا زمانی که در مراسم عروسی هستند اطلاق می‌گردد و از آن جا که مرد و زن در چنین مراسمی در بهترین و زیباترین حالات و کامل‌ترین احترامات قرار دارند این واژه به موجودات بسیار زیبا و گرامی اطلاق می‌شود اما چرا به این سوره لقب عروس قرآن را داده‌اند؟ پیداست که به‌خاطر زیبایی‌های این سوره است، آن هم زیبایی مفاهیم و منظور این سوره، نه زیبایی چیدمان کلمات، ظاهر این سوره دارای نظم و نثر است؛ اما می‌توان سوره‌های دیگری پیدا کرد که از این نظر زیباتر باشند، پس این لقب بابت زیبایی درونی و مفاهیم این سوره است. با این حال هنوز جای سؤال باقی است که چه مفاهیم و معانی‌ در این سوره نهفته است که باعث شده تا سوره الرحمن، عروس قرآن خوانده شود.

از حضرت زهرا(س) روایت شده است: قرائت کننده سوره الرحمن را در ملکوت آسمان‌ها و زمین، ساکن بهشت فردوس می‌خوانند. همچنین امام‌صادق(ع) در رابطه با فضیلت این سوره فرمودند: از قرائت سوره الرحمن و عمل به آن غافل نشوید چرا که این سوره در دل منافقان استقرار نمی‌یابد، در روز قیامت خداوند این سوره را به شکل انسانی در بهترین شکل و خوشترین بو وارد می‌کند و در جایگاهی که نزدیک‌تر از آن وجود ندارد نزد خدا می‌ایستد، آنگاه خداوند می‌فرماید چه کسی در دنیا همواره تو را قرائت می‌کرد؟ سوره الرحمن قرائت‌کنندگان را معرفی می‌کند، پس از آن چهره ایشان سفید و نورانی می‌شود، خداوند به این گروه می‌فرماید هرکس را که دوست دارید شفاعت کنید و به بهشت وارد شوید و هر جا که دوست دارید سکونت گزینید. از این روایت‌ها هم می‌توان به مرتبه بالای این سوره پی برد در این رابطه حجت‌الاسلام علی بَزمی، کارشناس قرآنی اذعان کرد: خداوند در این سوره به هدف خلقت انسان اشاره می‌کند که این هدف همان بندگی او است.

محتوای سوره

این سوره مبارکه با کلمه الرحمن شروع می‌شود که این واژه مخصوص خداوند است و بیان شده که شایسته نیست کلمات رحمن و الله جز بر خداوند اطلاق شود و به عنوان مثال اسم کسی را رحمان بگذارند. اعطای قدرت بیان، حرکت منظم خورشید و ماه در مدار خودشان، انواع میوه‌ها و درخت‌ها و بسیاری دیگر از جمله نعمت‌هایی است که در سوره الرحمن از آن یاد شده و بعد از بیان هر نعمتی آمده است که« فَبِأَيِّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ پس كدام يك از نعمتهاى پروردگارتان را انکار می‌کنید» نکته دیگری که باید به آن اشاره کرد مفهوم کفران نعمت است، در این زمینه لازم نیست در زبان نعمتی را انکار کنیم بلکه اگر اسراف نموده و یا از آن نعمت در جهتی خلاف خواست خالق آن استفاده کنیم کفران نعمت کرده‌ایم. در بیان مفهوم آیات سوره الرحمن و البته کل قرآن باید به این نکته توجه کرد این است که کلام وحی در ورای معنای ظاهری خود باطنی دارد که با مدد گرفتن از احادیث و روایات اهل بیت(ع) می توان به آن پی برد.

به عنوان مثال در سوره الرحمن آمده «مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيَانِ ... بَيْنَهُمَا بَرْزَخٌ لَا يَبْغِيَانِ فَبِأَيِّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَالْمَرْجَانُ دو دريا را كه به هم میرسند درآميخت‏، ميان آن دو حد فاصلى است كه به هم تجاوز نمى‌كنند، پس کدامیک از نعمت های پروردگارتان را انکار می‌کنید، از آن دو دریا لؤلؤ و مرجان بیرون می‌آید»این آیات در ابتدای امر یه منظره طبیعی را به ذهن متبادر می کند اما در ذیل همین آیه از معصوم(ع) روایت شده که مقصود از دو دریا که به هم رسیدند حضرت فاطمه(س) و حضرت علی(ع) است و لؤلؤ و مرجان ثمره این دو دریا امام حسن(ع) و امام حسین(ع) است.

چرایی قرائت الرحمن بر مردگان

این سوره بیشتر برای بازماندگان است، چراکه بازماندگان هم روزی خواهند مُرد پس چه بهتر که تا فرصت هست نعمت‌های خدا را بشناسیم و به خداوند روی آوریم.خداوند در این سوره از علم و قوانین حاکم شده در دنیا پرده‌برداری می‌کند و بحث‌های علمی مانند وضعیت ستارگان و جریان‌های آب اقیانوس‌ها و ... را مطرح می‌کند و خاطرنشان می‌کند تمام این‌ها بر اساس قوانین است، پس چرا این نعمت‌ها را تکذیب می‌کنید؟ او تکذیب‌کنندگان را اینطور معرفی کرد: تکذیب‌کنندگان چند گروه‌اند؛ کسانی هستند که خدا را تکذیب می‌کنند و موفقیت‌ها و نعمات را از سوی خدا نمی‌دانند اما گروهی هم هستند که می‌دانند این نعمات از سوی خدا است ولی یقین ندارند و یا اعمال آن‌ها حکایت از تکذیبشان دارد، اینطور که به دستورات خدا عمل نمی‌کنند، خداوند حکیم از ما کار خارج از توان ما نخواسته است، انسان در روز ۲۴ ساعت زمان دارد که طی ۲۰ دقیق از آن می‌تواند نمازها واجبش را بخواند یا در یک سال ۳۶۵ روز می‌خورد و می‌آشامد، اگر انسان از این یک سال، ۳۰ روز کمتر بخورد اتفاقی نمی‌افتد.خداوند این سوره را با صفت الرحمن شروع می‌کند نوعی دلگرمی به بندگان است که مهربانی خودش را نشان می‌دهد و بندگان منحرف شده از راه مستقیم را به بازگشت فرا می‌خواند و در ادامه نعمت‌هایش را ذکر می‌کند و می‌پرسد که چرا با داشتن این نعمات بازهم خدا و نعماتش را تکذیب می‌کنید و در ادامه این سوره خداوند به روز قیامت می‌پردازد و خبر می‌دهد، مجرمان با قیافه‌هایشان معرفی می‌شوند، مجرم کسی است که از قوانین الهی سرپیچی کند مثلاً کسانی که در دنیا مانند مار با زبانشان نیش می‌زدند، یا خوی حیوانی داشته‌اند در آن روز با همان شکل برانگیخته می‌شوند اما خدای مهربان در ادامه از ویژگی‌های بهشت بیان می‌فرماید و اعلام می‌کند که اگر بازگردید و در اعمالتان حضور خدا را حس کنید و او و نعماتش را تکذیب نکنید می‌توانید به بهشت وارد شوید، در واقع خداوند با بیان ویژگی‌های بهشت ما به فرمان‌برداری از قوانینش تشویق می‌کند، قوانینی که به نفع خود ما و جامعه ما است.در پایان سوره و بعد از پرسش‌ها، خداوند باز هم مهربانی خودش را متذکر می‌شود تا انسان‌ها به سوی این مهربانی برگردند و می‌فرماید؛ پُر خیر و مبارک است نام پروردگار تو که شکوهمند و با کرامت است و منظور از نام همان آیه اول سوره یعنی الرحمن است. در واقع این سوره با بیان نعمت‌های الهی، توانایی و عظمت خداوند را برای بندگان خاطرنشان می‌شود تا بندگان با استفاده درست از این نعمت‌ها در راه رضای خدا قدم بردارند و خدا را در تمام لحظات زندگی حاضر و ناظر بدانند.

آيات اول تا چهارم اين سوره حاکی ازآن است که خداوند در اين آيات ضمن بيان خلقت انسان كه جزء نشانه‌های آفرينش است، علم بيان را از مهم‌ترين نعمت‌ها، بعد از نعمت آفرينش برشمرده، زيرا توسط قوه بيان است كه انسان می‌تواند با ديگران ارتباط برقرار كند و به ناشناخته‌ها دست يابد. علت اين كه آيه «فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ» ۳۱ بار در اين سوره ذكر شده، بيانگر اين مطلب است كه خداوند با بيان نعمات گوناگون خود انسان‌ها را به انديشيدن و تفكر در آن دعوت كرده و در اين آيه به منكران گوشزد می‌كند كه كدام يك از نعمت های خدا را انكار می كنيد.

فضایل سوره

امام صادق(ع) فرموند:هرکس در شب جمعه سوره«الرحمن» را بخواند، خداوند دو فرشته را بر او موکّل گرداند که تا صبح حافظ او باشند و اگر در صبح بخواند تا شب این دو ملک حافظ او باشند. حضرت رسول(ص) فرمودند: هرکس با ایمان و با نیت خالص وتوجه به خدا سوره مبارکه «الرحمن» را بخواند شکر نعمتهائی که خداوند متعال به او عطاء کرده است را به جا آورده است.سکونت دربهشت رسول اکرم(ص) فرمودند: به قاریان سوره های «حدید،واقعه،الرحمن» گفته می شود که در بهشت فردوس ساکن شوید. روشنی قلب امام صادق(ع) فرمودند:از قرائت سوره «الرحمن»،غافل مباشید زیرا این سوره،قلب منافقان را روشن نمی کند.اجر شهید امام صادق(ع) فرمودند: هر کس بعد قرائت سوره«الرحمن» فوت کند اجر شهید دارد حفظ از بلاها امام صادق(ع) فرمودند:هر گاه کسی سوره «الرحمن» را قرائت کند خداوند فرشته ای را مأمور می کند که او را حفظ نماید. جبران ناتوانی رسول اکرم(ص) فرمودند:هر کس با ایمان سوره شریفه «الرحمن»را تلاوت کند(یعنی با حضور قلب بخواند) خداوند بر ضعف و ناتوانی او رحم کند (یعنی توانمند وقدرتمند گردد)شفای درد چشم امام صادق(ع) فرمودند: هر کس دچار درد چشم باشد، اگرسوره مبارکه«الرحمن» را با نیت خالص و با توجه به خدا و معنی سوره بخواند،شفا یابد.آسانی کارها پیامبر اکرم(ص)فرمودند:هر کس سوره «الرحمن» را بنویسد و با خود داشته باشد هر امر مشکل و سخت بر او آسان شود.سوره الرحمن با بیان کیفیت خلقت، نعمت‌های مادی و معنوی، توصیف آیات الهی و فرجام گنهکاران، به زیبایی تصویر کم‌نظیری از بهشت ارائه می‌دهد، آنچنان که دل‌های مؤمنان را غرق در سرور و امید کرده و غبار غم از دل زدوده و نهال شوق را در خاطر می‌نشاند و در نهایت با این فراز دلنشین به پایان می‌رسد.« تَبَارَكَ اسْمُ رَبِّكَ ذِي الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ؛ خجسته باد نام پروردگار شكوهمند و بزرگوارت».

منابع

خبرگزاری ایکنا