ترجمه تحت اللفظی قرآن

ترجمه تحت اللفظی قرآن؛ به ترجمه ای از قرآن گفته می شود که مترجم به صورت شفاهی یا کتبی به ترجمه واژه به واژه آیات قرآن به زبان های مختلف همانند فارسی و ترکی می پردازد. این ترجمه جزء اولین روش ترجمه ای است که از دوره پیامبر(ص) در صدر اسلام با ترجمه سوره ها توسط پیامبر(ص)، جناب سلمان فارسی و گروه مسلمانان مهاجر به حبشه آغاز و در سده های دوم با قرآن مترجم قدس، ترجمه طبری، ترجمه سورآبادی ادامه پیدا کرد و در چند دهه اخیر چه پیش از انقلاب با ترجمه های ابوااقاسم پاینده و زین العابدین رهنما و چه پس از انقلاب با ترجمه معزی، مصباح زاده و دیگران به اوج رسید. این روش ترجمه برای نخستین بار در کنار متن عربی که آیات به صورت خط درشت و ترجمه در زیر یا حاشیه آن نگارش میشده است و با شکل قرآن مترجم ظهور پیدا کرد و سپس، با نگاه به سیر ترجمه تحت اللفظی از دوره قدیم به دوره جدید تغییراتی در این روش همانند جدا شدن از متن اصلی، وجود واژگان عربی در ترجمه و اضافه شدن ترجمه همراه با تفسیر پدید آمد. امتیاز این روش وقوف و آگاهی مخاطب از معنای واژه و ریشه آن است و از آسیب های آن دارا نبودن شرح و توضیح برای افراد ناآشنا به مفاهیم و اصطلاحات قرآن است.

ترجمه تحت اللفظی قرآن

ترجمه تحت اللفظی قرآن از اولین و قدیمی ترین روش های ترجمه قرآن گفته می شود که قرآن را به صورت واژه ‌به‌ واژه معنا می-کند. در اینگونه ترجمه، گاهی اوقات از زیرنویس یا پراتنز برای پاره ای از توضیحات استفاده می شود و گاهی اوقات نیز بدون زیرنویس یا پراتنز است و به همان ترجمه واژه به واژه بسنده می شود. مراد از ترجمه واژه به واژه، آوردن معادل کلمه زبان مقصد یا کلمه ای شبیه به معنای زبان مبدأ است.

ویژگی این ترجمه این است که شرح، تفسیر، مضمون و یا مفهومی در مورد آیات یا واژه ها وجود ندارد. ویژگی دیگر این ترجمه این است که در اغلب موارد، کاربرد واژه های عربی به عنوان واژه معادل برای برگردان به زبان فارسی متداول بوده است و این پدیده ای است که می تواند در اثر روابط نزدیک اعراب با ایرانیان واقع شده باشد. البته، نهضت ترجمه در دوره مأمون نیز می تواند یکی از این دوره های تأثیرگذار در ورود واژگان عربی به ترجمه فارسی باشد.

تاریخچه کاربرد ترجمه تحت اللفظی قرآن

پیدایش نخستین ترجمه قرآن به فارسی سوره فاتحه الکتاب، توسط جناب سلمان فارسی، به اذن و اجازه رسول خدا(ص) بوده است. این کار، به طور احتمالی، به درخواست ایرانیان یمن برای خواندن این سوره در نماز صورت گرفته است. علاوه بر این، ترجمه تحت اللفظی بخشی از سوره «مریم» به صورت شفاهی توسط مسلمانان مهاجر به حبشه برای نجاشی پادشاه حبشه ترجمه شده است؛ چرا که به احتمال قوی، نجاشی با زبان عربی آشنایی نداشته است.

ترجمه دیگر، ترجمه قرآن توسط رسول خدا(ص) در سال ششم و هفتم هجرت بوده است. این کار برای ارسال نامه‌های پیامبر(ص) برای سران کشورهای مجاور ضروری بوده است تا ترجمه برخی آیات قرآن را در متن نامه‌های خود بیاورند و مخاطبان به مفهوم آن پی ببرند. علاوه بر این، خواندن نماز به صورت فارسی در اوایل قرن دوم توسط مردم بخارا در مسجد جامع این شهر و جواز ابوحنیفه به خواندن نماز به زبان فارسی، مؤید ترجمه برخی از سوره های قرآن بویژه سوره های نماز به زبان فارسی است. همچنین، ترجمه قرآن به صورت تحت اللفظی به صورت رسمی و حکومتی در دوره سامانیان انجام گرفه است است که متن قرآن به همراه ترجمه «تفسیر طبری» به اجازه علمای آن زمان، به فارسی ترجمه شده است و به این صورت، زبان فارسی اولین زبانی است که قرآن به طور کامل ترجمه شده است. تفسیر قرآن به زبان فارسی، توسط موسی بن سیار در میانه سده سوم هجری (براساس مؤیدات جاحظ) وجود داشته است که از جمله ترجمه های تحت اللفظی قرآن در دوره قدیم محسوب می-شود.

تطبیق ترجمه تحت اللفظی قرآن در دوره قدیم و جدید

ساختار ترجمه تحت الفظی در دوره قدیم با ترجمه تحت اللفظی با دوره جدید متمایز است. تمایز آن در جایگاه کلمات است. به طور عموم، ترجمه‌های تحت‌اللفظی قرآن در دوره قدیم، شاید به منظور احتیاط، جایگاه کلمات تغییر نمی‌ کرد؛ ولی در ترجمه تحت‌اللفظی جدید، جایگاه کلمات بر مبنای دستور زبان مقصد تغییر داده می شود. طبق این روال، ترجمه تحت‌اللفظی قدیم ترجمه ای بهتر برای آموزش ترجمه قرآن و ساختار ادبیات عرب است؛ اما به هیچ وجه منتقل‌کننده پیام قرآن نیست و بیشترین فایده آن در لغت‌شناسی و معناشناسی واژگان است.

ترجمه‌های کهن از قرآن و در ترجمه‌های تحت اللفظی قدیم، ترجمه به صورت واژه به واژه بوده است؛ اما در دوره جدید به صورت جمله به جمله بوده است. علاوه بر این، در دوره قدیم، اغلب ترجمه های تحت اللفظی به صورت قرآن مترجم بوده است. قرآن مترجم به قرآنی گفته می شود که در کنارش ترجمه نوشته میشد. ظاهراً، از قرن سوم و چهارم هجری، ترجمه های تحت اللفظی به این شکل شروع به کار کرده است. در قرآن‌های مترجم، متن اصلی قرآن به زبان عربی، جلوه و غلبه بصری دارد و به اصطلاح درشت‌تر از ترجمه نوشته می‌شود. بر این اساس، متن ترجمه با متن اصلی قرآن در قرآن مترجم ها به صورت پیوسته در کنار هم قرار گرفته اند. بررسی قرآن‌های قرون اولیه تا قرن هفتم، نشان می‌دهدکه مترجمان این قرآن‌ها، تسلط کم‌نظیری بر زبان مبدأ و مقصد داشته‌اند؛ اما این محدودیت ها و قرار گرفتن ترجمه در ذیل متن در دوره جدید برداشته شده است و برخی از قرآن ها، متن قرآن در یک صفحه و متن ترجمه در صفه روبه روی آن قرار دارد.

معرفی ترجمه های تحت اللفظی قرآن

«قرآن مترجم آستان قدس رضوی» از نخستین ترجمه‌های قرآن کریم به فارسی به شمار می‌ آید. قرآن مترجم قدس در گنجینه قرآن آستان‌ قدس رضوی یکی از نسخه‌ های خطی است که ترجمه تحت اللفظی قرآن بر روی آن انجام گرفته است. این نسخه، تا سال ۱۳۴۵ در گنجینه قرآن‌ها و کتاب‌های خطی آستان‌قدس رضوی نگهداری می‌شد؛ اما نخستین‌بار در سال ۱۳۵۵ و بعدها برای بار دوم، در سال ۱۳۶۴، با مقدمه‌ای طولانی و پرارزش به چاپ رسید .کارشناسان قدمت آن را بین سال‌های ۲۵۰ تا ۳۵۰ قمری یعنی حدود ۱۲۰۰ سال قبل می‌دانند.

البته، نسخه قرآن قدس کامل نیست و بخشی از آن از شروع قرآن تا آیه ۲۱۳ سوره بقره و تعدادی از سوره‌های کوچک جزء ۳۰ در دست نیست و احتمالا،ً طی ۱۲۰۰ سال گذشته مفقود شده یا از بین رفته‌ است. متن عربی قرآن قدس را با خط کوفی نوشته‌اند؛ اما روی حروف، نقطه و اعراب‌گذاری شده‌ و همین مسئله، آن را برای محققان امروز، بسیار قابل استفاده‌تر کرده‌ است. اعراب‌گذاری‌ها در این قرآنِ حدوداً هزار ساله، با جوهر قرمز رنگ انجام شده است، اما آن‌چه که بر ارزش تاریخی این قرآن مترجم می‌افزاید، واژه‌هایی است که برای ترجمه متن عربی برگزیده‌اند.

این واژه‌ها، عموماً واژه‌هایی به زبان پهلوی هستند که بخش مهمی از آنها، طی ادوار بعد، فراموش شده و از یاد رفته ‌اند. متن ترجمه قرآن قدس نشان می‌دهد که در زمان نگارش آن، هنوز بسیاری از واژگان عربی که امروزه در زبان فارسی متداول و قابل فهم برای همه فارسی‌زبانان است، گسترش نیافته‌ بود. به‌عنوان نمونه، کافر، «کژاندیش» و مؤمن، «باوَردار» ترجمه شده‌ است. همچنین، با استناد به این ترجمه فوق‌العاده، می‌توان دریافت که در بسیاری از واژگان فارسی قدیم، حرف «ب» را جایگزین حرف «گ» کرده‌اند، به‌عنوان نمونه، واژه‌های بهشت و بَد در این متن، «گهشت» و «گد» ترجمه شده‌است. متن ترجمه، به فارسیِ سیستانی و «نمونه‌ای روشن از یک ترجمه بسیار دقیق و آگاهانه از قرآن است و از نظر تاریخ زبان و اتمولوژی (ریشه‌شناسی) نیز از ارزش‌های ویژه و کم‌مانندی بهره‌ور است.

بعد از قرآن مترجم قدس، ترجمه کامل در قرن چهارم، موسوم به ترجمه «تفسیر طبری» از ترجمه های تحت اللفظی قرآن محسوب می شود که مرحوم حبیب یغمایی آن را در پنج جلد، پیش از پیروزی انقلاب سامان داد و به ‌عنوان اولین ترجمه رسمی شهرت پیدا کرد. این ترجمه مشتمل بر یک دوره ترجمه آیات قرآن کریم و برخی قصص و شأن نزول‌ها و دیگر مطالبی است که به عادت تفسیرنگاران قدیم، در تفسیرنامه ها درج می‎شد.

«تفسیری بر عشری از قرآن مجید» متعلق به سده پنجم قمری، «ترجمه قرآن موزه پارسی»، ترجمه «تاج التراجم» اثر عمادالدین شاهفور بن طاهر بن محمد اسفراینی، ترجمه و تفسیری از نیمه دوم سده پنجم قمری از نمونه های ترجمه تحت اللفظی بعد از ترجمه طبری محسوب می شوند. علاوه بر این، «قرآن مترجم شماره ۵۸ آستان قدس رضوی»، «تفسیر شنقشی» و «تفسیر و ترجمه ابوبکر عتیق نیشابوری» که نسخه‌ای از قصص قرآن مبتنی بر این تفسیر، جزئی از موقوفه‌های تربت شیخ جام است و مهدی بیانی و یحیی مهدوی آن را در سال ۱۳۳۸ منتشر کرده‌اند، از دیگر ترجمه‌های قرآن کریم به زبان فارسی است. ترجمه سورآبادی تألیف ابوبکر عتیق نیشابوری معروف به سورآبادی (حدود سال ۴۹۴ق)، ترجمه نسفی تألیف ابوحفص نجم الدین عمر نسفی (۴۶۲-۵۳۸ ق) فقیه و مفسر قرن پنجم هجری، ترجمه ابوالفتوح رازی (حدود سال ۵۳۳ ق، ترجمه میبدی تألیف ابوالفضل رشیدالدین احمد میبدی (حدود سال ۵۲۰ هجری)، ترجمه ناصرخسرو، ترجمه کمبریج، ترجمه شریف لاهیجی، ترجمه بصائر یمینی اثر تألیف محمد بن محمود نیشابوری از جمله ترجمه-های قدیمی تحت اللفظی قرآن کریم در سده های نخستین محسوب می شوند. این ترجمه ها گرچه ممکن است که با اندکی از تفاسیر ادغام باشد؛ اما روش ترجمه تحت اللفظی؛ یعنی ترجمه واژه به واژه برای آن لحاظ شده است. پس از آن ترجمه دهلوی در قرن دوازدهم، ترجمه بصیرالملک در قرن سیزدهم از جمله ترجمه های نفیس تحت اللفظی قرآن هستند. ترجمه ابوالقاسم پاینده، ترجمه مرحوم الهی قمشه‌ای و زین‌العابدین رهنما، ترجمه تحت ‌اللفظی و کلمه به کلمه، از ترجمه صفی علیشاه، ترجمه مصباح‌زاده، ترجمه شیخ الهند و مرحوم محمدکاظم مُعزی از دیگر ترجمه های تحت اللفظی به شمار می آید.

علاوه بر ترجمه های تحت اللفظی قدیم، ترجمه های تحت اللفظی جدید نیز توسط مترجمان عبدالمحمد آیتی، مسعود انصاری، محمد خواجوی، ميرزا ابوالحسن شعرانی، حسين‌بن‌احمد حسينی شاه عبد‌العظيمی، سيد علی‌اكبر قرشی، ترجمه محمود ياسری، ترجمه اشرفی تبريزی، احمد نوانديش، داريوش شاهي، جلال‌الدين فارسی، ابوالقاسم امامی، سيد جلال‌الدين مجتبوی، حاج سلطان محمد تابنده گنابادی، احمد كاويانپور، كاظم پورجوادی، اكبر يزدان‌پناه، ترجمه علی موسوی گرمارودی، آيت‌الله هاشمی رفسنجانی، ترجمه علی مشکینی، ترجمه محمد مهدی فولادوند، حسين انصاريان، علی‌اصغر حلبی، آيت‌الله مشكينی، طاهره صفارزاده، محسن قرائتی، سيد كاظم ارفع، اصغر برزی، محمدصادق تهرانی، غلامعلی حداد عادل، محمد علی کوشا، محمود صلواتی، ابوالفضل بهرام پور، معصومه يزدان‌پناه، حسين استادولی، محمد خواجوی، مصطفی خرم د‌ل، مكارم شيرازی، علی شیروانی صورت گرفته است.

آسیب های ترجمه های تحت اللفظی قرآن

از آسیب های ترجمه‏ تحت‏ اللفظى این است‏ که نمی تواند زيبايى سخن و جذابى آن را به مخاطب منتقل كند و بیشتر تعابیر، استعاره ها و تشبیه ها و کنایه ها به صورت نامأنوس معنا می شوند و مترجم در این روش از ترجمه واژه های تابوی جنسی، اجتماعی و سیاسی ناتوان است. از این حیث، این سبک از الگو نارسا و مورد استفاده محققان در بحث ها و تتبعات علمی نیست. از آسیب های دیگر ترجمه تحت اللفظی قرآن این است که این ترجمه به دلیل نبود شرح و تفسیر و یا توضیحات کافی، مناسب برای همه گروه سنی نیست و برای فهم مخاطب تلاش چندانی نمی کند. ترجمه مرحوم آیت‌الله شیخ محمدكاظم معزی دزفولی نیز از جمله ترجمه های تحت‌اللفظی است که اگر چه به متن قرآن بسیار وفادار است؛ اما چندان به فهم مخاطب توجهي نمی‌کند؛ بویژه برای مخاطبی که در یک گسست نسبت به تاریخ نزول زندگی می‌کند، مفید معنا نخواهد بود.

به عنوان نمونه، ترجمه تحت اللفظی قرآن برای کودکان و نوجوانان که شناخت عمیقی از آموزه های دینی و تاریخ اسلام ندارند، تفسیر مفید و سودمندی نمی تواند باشد و باید علاوه بر ترجمه، شرح مختصری از زندگی أنبیاء و اولیای دین و حوادث مربوط به آیات و شأن نزول برای آموزش کودکان و نوجوانان در کنار ترجمه گنجانده شود. البته، این توضیحات می‌تواند در انتهای ترجمه ضمیمه شودکه ابوالقاسم پاینده در ترجمه خود به این نکته توجه داشته است.

منابع

ایکنا

دانشنامه پژوهه

دانشنامه حوزه.

دائره المعارف اسلامی

ویکی پدیا

ویکی شیعه

ویکی فقه

بى ‏آزار شيرازى، عبدالكريم‏، قرآن ناطق‏، تهران‏: دفتر نشر فرهنگ اسلامى‏.

معرفت، محمدهادى، (1379)، تفسير و مفسران، قم: موسسه فرهنگى انتشاراتى التمهيد.