تعصب
تعصب؛ وابستگی غیرمنطقی به چیزی. تعصب، به معنای طرفداری بیش از حد و وابستگی شدید نسبت به یک موضوع، شخص یا گروه است. در آموزه‌های اسلامی تعصب به دو گونۀ ممدوح و مذموم تقسیم شده است و ملاک تعصب ممدوح این است که آنچه انسان از آن طرفداری و در حفظ آن تلاش می‌کند، امری پسندیده و عقلانی است و انسان با روشی درست و اخلاقی از آن حفاظت می‌کند.
تعریف
تعریف لغوی
تعصب از ریشۀ «عصب» به معنای رگ‌ها و پی‌هایی است که مفاصل را به هم ارتباط می‌دهد و به هرگونه ارتباط و به هم پیوستگی تعصب و عصبیت می‌گویند و معمولا این واژه در مفهوم مذموم و افراطی به کار می‌رود.[۱] در زبان فارسی واژه‌های خشک‌اندیشی و سختگیری با تعصب هم‌معنا هستند.[۲]
تعریف اصطلاحی
تعصب به معنای دشمنی یا طرفداری بیش از حد نسبت به یک موضوع، شخص یا گروه است.[۳] این واژه معمولا در معنای مذموم به کار می‌رود و اشاره به وابستگی‌های غیرمنطقی انسان نسبت به یک عقیده، شخص یا گروه دارد، که موجب می¬شود انسان حق را نادیده بگیرد و عقل و منطق را زیر پا بگذارد.[۴]
اقسام تعصب
در منابع دینی تعصب به دو گونۀ ممدوح و مذموم تقسیم شده است. ملاک تعصب ممدوح این است که دارای پشتوانۀ عقلی است و درمورد موضوعی است که از طریق استدلال‌های عقلی ثابت شده است؛ مانند تعصب نسبت به عصمت پیامبران. امّا اگر تعصب بدون پشتوانه عقلی باشد مذموم و غلط است.[۵] در روایات معصومین شاخصه‌هایی برای تعصب ممدوح و مذموم بیان شده است. امام علی(ع) تعصب درمورد کارهای پسندیده و اخلاق نیکو را توصیه می‌کنند.[۶] براساس بیانات معصومین، تعصب و طرفداری از یک موضوع صحیح و اخلاقی که خلاف عقل نباشد مذموم نیست.[۷]
دیدگاه قرآن و روایات پیرامون تعصب
در آیات قرآن، در غالب بیان سرگذشت پیامبران و اقوام پیشین به تعصب و لجبازی غیرمنطقی مردم دربرابر پذیرش دعوت پیامبران به پرستش خداوند و اطاعت از فرامین الهی اشاره شده است.[۸] در روایات معصومین نیز از تعصب غیرمنطقی و غلط به شدت منع شده است.[۹]
مصادیق تعصب در دوران معاصر
در دنیای معاصر، توهین به قرآن و قرآن سوزی توسط برخی از غربی‌ها، اختلاف و تفرقه افکنی میان شیعیان و اهل سنت و اختلاف و دشمنی بین پیروان ادیان، از مصادیق تعصب غیرمنطقی و کورکورانه است.[۱۰]
آثار و پیامدهای تعصب
از مهمترین آثار تعصب مذموم که در روایات نیز به آن اشاره شده، تقلید کورکورانه است. تعصب و تقلید کورکورانه بارها مسیر تاریخ و سعادت انسانها را تغییر داده است.[۱۱] همچنین با استناد به آموزه¬های اسلامی، بی ایمانی، انحراف از حق، سوء مدیریت، عقب ماندگی و جاهلیت و ایجاد تفرقه و نا امنی در جامعه از آثار و پیامدهای سوء تعصب غیرمنطقی است.[۱۲]
تفاوت غیرت و تعصب
غیرت و تعصب با یکدیگر تفاوت دارند. غیرت یعنی کوشش برای حفظ و پاسداری از چیزهایی که حفظشان ضروری است. اگر اعتقادات انسان ریشۀ الهی داشته باشد و مطابق حقایق هستی و فطرت باشد؛ انسان باید از آن دفاع کند. غیرت نتیجۀ شجاعت و توانمندی و از بهترین فضایل و صفات انسانی است و هر انسانی باید در نگهداری و دفاع از دین، خانواده، دارایی، کشور و سرزمین خود غیرت داشته باشد. غیرت در قالب صحیح، نشانۀ بزرگ‌منشی و شجاعت انسان است.[۱۳] تعصب غیرمنطقی و غیرت دینی دو افق متفاوت هستند. غیرت دینی به این معنا است که انسان نباید دربرابر انحرافات و ظلم‌ها سکوت کند. اما روش‌ها و رسم‌های غلطی که ریشه در تربیت اشتباه دارند و جنبۀ دینی و عقلانی هم ندارند را باید کنار گذاشت و نباید در حفظ آنها پافشاری کرد.[۱۴] غیرت ریشه در فطرت انسان دارد و لزوم حفظ و مراقبت از خود و متعلقات، امری فطری و عقلانی است؛ ولی نحوۀ انجام آن و آنچه انسان برای حفظ آن تلاش می‌کند تعیین کننده باطل یا صحیح بودن این تعصب و غیرت ورزی است. اگر آنچه انسان برای حفظ و دفاع از آن تلاش می‌کند، موضوعی باطل و غیرعقلانی باشد، این نوع تعصب نیز مذموم و باطل خواهد بود. اگر انسان در راه دفاع از امری شایسته، به شیوۀ درست و اخلاقی و عقلانی تلاش کند، این نوع غیرت‌ورزی صحیح و پسندیده است.[۱۵]
منابع
ایکنا
دانشنامه پژوهه
دانشنامه حوزه
ویکی شیعه
ارجاعات
- ↑ . مجموعه آثار، ج19؛ ص110؛ لسان العرب، ج1؛ ذیل ماده عصب.
- ↑ . لغتنامه دهخدا، ذیل واژه تعصب.
- ↑ . فرهنگ بزرگ سخن، ذیل واژه تعصب.
- ↑ . تعصب از منظر قرآن.
- ↑ . تعصب با پشتوانه عقلی ممدوح و بدون آن مذموم است.
- ↑ . نهج البلاغه، خطبه قاصعه.
- ↑ . تفسیر نمونه، ج15؛ص 355.
- ↑ . برای نمونه: داستان حضرت نوح (نوح/7و23)؛ داستان قوم عاد ( اعراف/70 ).
- ↑ . کان رسول اللَّه(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) یتعوذ فی کل یوم من ست من الشک و الشرک و الحمیة و الغضب و البغی و الحسد؛ «پیامبر اسلام (ص) همه روز از شش چیز به خدا پناه می‌برد: از شک، شرک، تعصب، غضب، ظلم و حسد.» (بحارالانوار،ج73؛ص289)؛ اما سجاد (ع): العصبیة التی یاثم علیها صاحبها ان یری الرجل شرار قومه خیرا من خیار قوم آخرین! و لیس من العصبیة ان یحب الرجل قومه و لکن من العصبیة ان یعین قومه علی الظلم؛ «تعصبی که دارنده آن مرتکب گناه می‌شود این است که انسان بدان طایفه خود را از نیکان طوایف دیگر بهتر بداند و به خاطر تعصب بدان را بر نیکان مقدم بشمرد. ولی تعصب این نیست که انسان به طایفه خود علاقه داشته باشد؛ بلکه تعصب آن است که آنها را در ظلمشان یاری دهد.» (اصول کافی، ج2، ص308).
- ↑ قرآن‌سوزی نشانه تعصب و جهالت تمدن غرب است؛ تعصب، عامل استمرار تفرقه میان شیعیان و اهل‌سنت است؛ جهل و تعصب از موانع تحقق تعامل پيروان اديان الهی است.
- ↑ . تعصب از منظر قرآن.
- ↑ . تفسیر نمونه، ج22؛ ص101؛ مجموعه آثار، ج 19؛ ص110؛ تفسیر نور الثقلین، ج 5؛ ص73.
- ↑ . نگرش قرآن به غیرت و تعصب.
- ↑ . مخاطب تغییر کرده است/تفاوت تعصب و غیرت دینی.
- ↑ . ترجمۀ تفسیر المیزان، ج4؛ ص674.