تفسیر اجتماعی قرآن

فی ظلال القرآن از نام آورترین تفاسیر اجتماعی قرآن

تفسیر اجتماعی قرآن؛ یکی ازگرایش‌های مهم و اثرگذار تفسیر قرآن کریم در دورۀ معاصر است. این رویکرد را در طبقه‌بندی انواع تفاسیر، ذیل تفسیر موضوعی قرار می‌دهند و تفسیر موضوعی مبتنی بر موضوع خاص و کوشش بشری در فهم روشمند قرآن کریم است. ضمن اینکه این روش تفسیری ذیل جامعه‌شناسی قرار می‌گیرد. نقطۀ تمرکز این اندیشه و گرایش، تحول اندیشۀ مفسران از دیدگاه فردی و اخروی به دیدگاه اجتماعی است. بر این اساس، آنان در پی ارائۀ راه حل مشکلات مادی و معنوی جامعۀ از تفسیر قرآن هستند. در این گرایش، تفسیرهایی به وجود ‌آمده‌اند که راه و رسم زیستن حیات معنوی را در ابعاد مختلف اجتماعی نشان داده‌اند و در تکاپوی طرح پرسش‌ها و شبهه‌ها و پاسخ‌هایی بوده‌اند که این کتاب را مبنای تدوین قوانین و اصول حاکم بر جامعۀ قرار می‌دهد. در رویکرد اجتماعی، همه آیات قرآن کریم حتی آیاتی که مرتبط با فرد هستند به یک معنا با مباحث اجتماعی پیوند دارند. گرایش یا رویکرد تفسیر اجتماعی به حق مهم‌ترین تحول در تاریخ تفسیر قرآن کریم است و در طی ۱۵ سده که از نزول قرآن می‌گذرد هرگز تفسیر با چنین تحولی مواجه نبوده است. محمد عبده، اين رویکرد را مقصود اصلی قرآن می‌دانست و مباحث ديگر را تابع آن و يا ابزارهای تحصيل اين هدايت و سعادت می‌شمرد.

تعاریف

معنای لغوی

«تفسیر» در لغت از ماده «فَسَّرَ» به معنی «کشف و پرده‌برداری از معنای لفظ و ظاهر کردن آن» است

معنای اصطلاحی

«تفسیر» در اصطلاح به معنای پرده‌برداری از ابهاماتِ کلمات و جملات قرآن و توضیح مقاصد و اهداف آن‌ها است. کامل‌ترین تعریفی که تاکنون برای «تفسیر اجتماعی» ارائه شده است تعریفی است که دکتر ایازی در کتاب «المفسرون حیاتهم و منهجهم» آورده است. ایشان تفسیر اجتماعی را به دوگونه تعریف نموده:

الف) «اجتماع‌گرایی تفسیر» که از این منظر، تفسیر اجتماعی به معنای تفسیر آیات متناسب با سیر تبیین مفاهیم قرآن با صبغه اجتماعی است که ناظر بر ابعاد وجودی انسان و تحولات جامعه است. از این تعریف می‌توان با عنوان اجتماع گرایی تفسیر هم یاد کرد.

ب) تفسیر بر اساس دانش اجتماعی. در این گرایش، مفسر در تلاش است بین هدف دینی و اهداف اجتماعی و علوم انسانی رابطه و همگونی برقرار نماید.

تاریخچه

اول بار در سال ۱۲۸۵ شمسی گونه‌ای از تفسیر اجتماعی در ایران شکل می‌گیرد. در این سال فرمان مشروطه توسط مظفرالدین شاه قاجار تصویب شد و چند سال بعد جنگ جهانی دوم شکل مگرفت. در آن دوران امپراتوری عثمانی به عنوان رقیب ایران متلاشی و به چند کشور تقسیم ‌شد. در سال ۱۲۹۹ نیز کودتای رضاخان و سقوط قاجاریه را شاهد هستیم. این سال‌ها، موج اول استخراج اصولی برای تعامل اجتماعی از قرآن است.

در دوره قبل از جنگ جهانی دوم، بیشتر این را در سطح ملی می‌بینیم اما به تدریج وارد مرحله بعدی می‌شود که این تعامل اجتماعی در سطح جهان اسلام صورت می‌‌گیرد. در موج اول باید از مفسری به نام محمد تقی قزوینی نام ببریم که در سال ۱۲۹۳ از دنیا رفته است. وی در کتاب خود تفسیر پانصد آیه اجتماعی قرآن را بیان کرده است. البته به طور سنتی در علوم قرآنی تلقی این بود که تعداد آیات الاحکام پانصد آیه است و به همین دلیل وی پانصد آیه را معرفی می‌کند. از یک نسل بعد از وی مشاهده می‌کنیم به دلیل فروپاشی عثمانی و اینکه فضای مناسبی برای نزدیکی شیعه و اهل سنت فراهم شده بود مفسران اجتماعی به سمتی می‌روند که قواعدی برای تعامل اجتماعی در سطح امت و جهان اسلام پیدا کرده و خود را محدود به منطقه خاصی نکنند. شیخ ابوعبدالله زنجانی از دیگر نمونه‌های بارز این موج است که به عنوان یکی از مؤلفین مهم در زمینه تفسیر اجتماعی شناخته می‌شود. از ویژگی‌های تفسیر موج اول این است که بر روی آیات منتخب کار می‌کنند و به دنبال این هستند که از آیات اجتماعی، دستورات اجتماعی استخراج کنند. این نوع تفسیرنویسی اگر چه موج اول است اما تا همین سالیان اخیر نیز ادامه داشته است.

درباره موج دوم باید گفت که ایران با اینکه در جنگ جهانی دوم اعلام بی‌طرفی کرده بود اما درگیر جنگ جهانی شد و سالیان تلخ و ناگواری برای ایران رقم خورد. بعد از این ایام گروهی مسلح به نام فدائیان اسلام شکل گرفت تا اینکه قیام ۱۵ خرداد در سال ۱۳۴۲ شکل می‌گیرد و همه این مسائل می‌تواند در تفسیر اجتماعی مؤثر باشد. این موج به دو شاخه تقسیم می‌شود. یکی از آنها تفسیر اجتماعی است که رویکرد سیاسی دارد و هدفگذاری آن ارائه راهبرد از قرآن برای خیزش سیاسی است؛ شبیه به آنچه در فلسفه وجودی قیام پانزده خرداد می‌بینیم و مشخصه آن بسیج نیروهای اجتماعی برای مبارزه با حاکمیت پهلوی است. نمونه بارز این افراد آیت‌الله سید محمود طالقانی است که در کتاب «پرتوی از قرآن» به این مسئله پرداخته است. تفسیر دیگر، هدفگذاری متفاوتی دارد که شامل ارائه یک دستگاه آموزش اجتماعی از قرآن است و در این تفاسیر شاهد عدم تأکید بر جنبه سیاسی قرآن هستیم. مثال بارز این جریان مرحوم شیخ حسینعلی راشد تربتی است که در سال ۱۳۵۹ از دنیا رفت.

عوامل به وجود آورنده موج سوم عمدتاً انقلاب اسلامی در سال ۵۷ و نیازهای حاصل از آن است. تفسیرهای سیاسی قبل از انقلاب در دوره بعد از انقلاب موضوعیت خود را از دست داده بود و علما علاقه‌ای به آن نداشتند اما این انقلاب ضرورت‌هایی را از نظر مدیریت جامعه و علم به وجود آورده بود لذا در اینجا نیز شاهد دو شاخه هستیم که یکی از آنها تکیه بر حکمرانی و راهبرد سیاسی در تفسیر قرآن است که نمونه آن آیت‌الله محمدی گیلانی است و هدفگذاری شاخه دیگر رسیدن به یک نظام اندیشه‌ای جامعه‌شناختی است که دنبال علوم انسانی اسلامی است و مثلاً آثار عزت‌الله رادمنش و همچنین آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی نمونه‌هایی از این شاخه هستند.

به صورت کلی اولین کسانی که گام مؤثری در این زمینه برداشتند سیدجمال‌الدین اسدآبادی (۱۲۵۴ـ۱۳۱۴ق) و شاگردش شیخ محمد عبده (۱۲۶۶ـ۱۳۲۶ق) شناخته می‌شوند. در واقع اولین آغازگران تفسیر اجتماعی، فعالان سیاسی بودند که در تلاش برای کارآمدی قرآن کریم در حل چالش‌های فردی و اجتماعی برآمدند.

عوامل پیدایش تفسیر اجتماعی

شاید مهمترین عوامل پیدایش نگاه اجتماعی به قرآن در زمان معاصر پاسخگویی به نیازهای جدید، دفاع از ساحت دین در برابر اندیشه‌های ضد دینی و حتی تاثیرپذیری مفسران از جنبش‌های اصلاح‌طلبانه و جایگاه ویژه قرآن در تفکر اصلاحی مسلمین و شخصیت‌های اجتماعی مفسران معاصر است.مسلمانان وقتی مشاهده کردند که اروپاییان به مدد علوم جدید به اوج ترقی رسیده‌اند و دنیای جدیدی را رقم زده‌اند و زندگی گواراتری نسبت به دیگران پیدا کرده‌اند دنبال این رفتند که بفهمند چگونه آنها پیشرفت کرده‌اند و ما عقب افتاده‌ایم و همین عامل و انگیزه‌ای برای شکل گرفتن تفسیر اجتماعی و پس از آن تفسیر سیاسی قرآن شد

ویژگی‌ها

ویژگی تفسیر اجتماعی

تطبیق و پیاده سازی آیات قرآن بر مسائل و امور روزمره زندگی و ساده نویسی دو مورد از مهم ترین ویژگی‌های تفسیر اجتماعی است.

ویژگی‌های عام مفسر اجتماعی

• مفسر اجتماعی با قوۀ اجتهاد به تبیین مفاهیم و نظریه‌های قرآنی می‌پردازد.

• مفسر اجتماعی آگاه به مسائل و تحولات اجتماعی است. _ مفسر اجتماعی از شبهات و مسائل کلامی جدید آگاه است.

• مفسر اجتماعی برای تطبیق نص با اوضاع و تحولات و نیازهای جامعه می‌کوشد.

• مفسر اجتماعی به آموزه‌های تربیتی و ارشادی قرآن توجه خاص داشته‌اند.

• مفسر اجتماعی معمولاً از بیانی شیوا و ساده استفاده کرده‌اند تا تفسیر برای عموم مردم (سطح متوسط جامعه) قابل استفاده باشد.

• مفسر در گرایش اجتماعی، روحیه‌ای اجتماع گرایانه دارد و آیات قرآن، احکام اسلامی را از زاویه فردی نمی‌بیند.

• مفسر گرایش اجتماعی، تقلیدگونه با تفسیر برخورد نمی‌کند و می‌کوشد با اسلوبی زیبا، سنت‌های اجتماعی آیات قرآن را بر نیازهای عصر تطبیق کند و با بیانی د رخور فهم همه ارایه نماید.

رویکردهای تفسیر اجتماعی

اصولا دو رویکرد در این تفاسیر مطرح است که الزامات این دونوع رویکرد در جوامع اسلامی و بخصوص در ایران امروز از اهمیت خاص برخوردار است:

الف) برخی با محوریت علم و تمدن موجود به تفسیر اجتماعی از اسلام پرداخته‌اند و تلاش می‌کند با پیشینه و دانش اجتماعی جدید، تفسیری از آیات قرآنی ارائه دهند که هماهنگی لازم را با نظریه‌هایی که در علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی مطرح شده، داشته باشند نظریه‌هایی را در زمینه مسائل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و حقوقی و کیفیت زندگی ارائه می‌دهد که عمدتا تایید کنند حمایت دین از تمدن معاصر و پیشرفت جوامع دراین راستا است که این رویکرد را می‌توان بنیان تجددگرایان دینی درجامعه ایران دانست.

ب) اما بخشی دیگر از این مفسران فارغ از وضعیت موجود به دنبال کشف قوانین و احکام اجتماعی مستنبط از قرآن و ارائه نظریات بدیل تمدنی مستخرج از آموزه‌های قرآنی می‌باشند. بر این اساس مفسر اجتماعی از یک سو به دنبال فهم جدیدی از انسان و نیازهای واقعی و فطری وی و قوانین و احکام و سنن حاکم بر رفتار فرد وجامعه مبتنی بر کلام وحی است و از سوی دیگر به دنبال کشف و ارائه نظریه‌هایی برای زندگی سیاسی اجتماعی و سبک زندگی او مبتنی بر این آموزه‌های دینی می‌باشد که این رویکرد بنیان نظری اندیشمندان مسلمانی را تشکیل می‌دهد که از نوعی الگوی بدیل در پیشرفت جوامع اسلامی دفاع می‌کنند که خود دارای طیفی از دیدگاه‌ها براساس تفاسیر مختلف می‌باشند.

در واقع تفسیر اجتماعی دو رویکرد را به لحاظ عینی داشته است؛ برخی بررسی مفاهیم اجتماعی قرآن مانند امر به معروف، تعاون، احسان و اخلاق اجتماعی را تفسیر اجتماعی گرفته و بحث کرده‌اند؛ هرچند که این‌ها مفاهیمی نبوده که لفظ آن در قرآن باشد. رویکرد و نظریه دوم در تفسیر اجتماعی کشف قوانین اجتماعی در قرآن است؛ در عالم تشیع کسی که مبانی قوی را در این زمینه بنیان کرده علامه طباطبایی است؛ از جمله مباحث و قوانین مانند افول و رشد ملت‌ها را ایشان بحث کردند.

مبنا و روش‌شناسی تفسیر اجتماعی

تفسیر اجتماعی مبتنی بر اندیشه‌های اجتماعی و بهره‌گیری از عقل است. اگر نقش عقل را تضعیف کنیم، بسیاری از مباحث اجتماعی از بین می‌رود. مبنای دیگر هم این است که برخی می‌گویند در قرآن تمامی نیازها وجود دارد ولی ما معتقدیم که قرآن در تمام نیازهای هدایتی انسان جامعیت دارد، یعنی اگر هر انسانی در هر زمان و مکانی به هر نوع هدایتی نیاز داشته باشد، پاسخ آن در قرآن وجود دارد که صریح یا نیازمند تعمق و تدبر است. عمده‌ترین مبانی گرایش اجتماعی در تفاسیر معاصر را می‌توان به دو دسته مبانی نظری و مبانی کاربردی تقسیم کرد. از جمله مبانی نظری می‌توان به تقریر و تایید ذاتی و فطری بودن روحیه اجتماعی انسان و هم چنین، حیات و اصالت جامعه در برابر اصالت فرد اشاره کرد. مبانی کاربردی نیز عبارتند از تاکید بر وجود احکام و آموزه‌های اجتماعی در قرآن و تاکید بر اهتمام قرآن نسبت به اصلاح اجتماعی علاوه بر اصلاح فردی. سیدجمال الدین مبنای تفسیری خود را با توجه به شرایط زمانی و فضای حاکم بر جامعۀ اسلامی «بازگشت به قرآن» و محوریت دادن به آموزه‌های قرآنی در تمام شئون اجتماعی قرار داد. وی در روش تفسیری‌اش از روش‌های متعددی بهره برد، ولی این روش‌ها در تضاد با هم نیستند بلکه مکمّل یکدیگرند. می‌توان ادعا کرد که شیوۀ غالب در روش تفسیری سیدجمال روش تحلیلی _ استنادی است که با تحلیل آیات و استناد به آنها، مسائل مطرح در جامعه را بررسی کرده درصدد پاسخگویی و ارائۀ راه‌حل بوده است؛ این نکته در آثار تفسیری وی نیز مشهود است.

عنوان تفسير اجتماعی را می‌توان دارای دو مفهوم دانست:

الف) تفسيری كه مفسر در آن قصد دارد در احوال بشر، ادوار، خاستگاه‌های اختلاف احوال، قوت و ضعف، پيشرفت و انحطاط، ايمان و كفر و... پژوهش كند و آن گاه از اين راه به هدايت و اصلاح مردمان بپردازد. مفسر در اين روش تفسيری به جامعه‌شناسی و تاريخ نظر دارد.

ب) تفسير اجتماعی به معنای تاثير پذيرفتن تام و تمام از پديده‌های اجتماعی و نيازهای زمانه است. مفسر در اين روش تفسيری بر آميختگی آرمان دينی با اهداف اجتماعی تأكيد دارد. مفسر در اين مسير از اقتضائات سياسی، اجتماعی، اقتصادی و سياسی بركنار نيست. اما رسالت مهم مفسر، همانا ايجاد سازگاری ميان دين و آرمان‌های انسان نسل نو است.

جایگاه علمی تفسیر اجتماعی

تفسیر اجتماعی که شاخه‌ای از تفسیر اجتهادی با گرایش اجتماعی است به معنای خضوع در برابر مفاهیم اجتماعی و نیازهای واقعی عصر حاضر است. مفسر در این روش تلاش می‌کند بین نظریه قرآن در زمینه مسائل اجتماعی، با هدف اجتماعی، هماهنگی برقرار نمایدو در جنبه‌های مختلف اجتماعی از مسائل اعتقادی گرفته تا مسائل اقتصادی، سیاسی، اخلاقی و حقوقی، به ارایه نظریه و تئوری می‌پردازد و مشکلات را پیش‎بینی می‌کند و به شبهات مختلف پاسخ می‌دهد. مفسر در این تفسیر از موضعی متعهدانه و مسئولانه به قضایا نگاه می‌کند و نگران حوادث و تحولات است و از همین روست که همه راه‌حل‌ها را بررسی می‌کند و آن‌چه را مطابق فرهنگ و تعالیم قرآنی می‌یابد، ارایه می‌دهد.

ضرورت و دستاوردهای تفسیر اجتماعی قرآن

سیدجمال می‌گوید تا زمانی كه قرآن ميان مسلمانان قرائت مي‌شود و رهبر واقعي آن‌هاست این کتاب از موجوديت آن‌ها حمايت و از جوامع اسلامي دفاع مي‌كند و متجاوزين به حقوق مسلمانان را منكوب مي‌سازد. قرآن کتاب هدایت و قابل فهم برای همه اعصار است. سید جمال الدین اسدآبادی، قرآن را مدینه فاضله و صراط مستقیم سعادت بشری می‌دانست و می‌گفت: راه علاج و نجات به این است که هر فردی از افراد مسلمانان بر طبق قرآن مجید طابق النعل بالنعل عمل کند. تفسیر اجتماعی پیامدهای گسترده و عمیقی در تفکر و تحولات جوامع اسلامی بر جای گذاشته است. این رویکرد تحت تأثیر شرایط و نیازهای مقاطع مختلف تاریخی تلاش کرد تا با بازتفسیر آموزه‌های قرآنی معطوف به نیازهای جوامع اسلامی، تبیین جامعی از قرآن برای زندگی مطلوب ارائه دهد و راهکارهای برون رفت جوامع اسلامی از مشکلات را از درون قرآن جستجو کند.

دستاوردهای مهم این نهضت عبارتند از:

1. اولین دستاورد مهم آن ارائه تفسیری عمومی‌تر وقابل فهم‌تر و برای توده‌های مسلمان و باز تفسیر آیات قرآن معطوف به مشکلات و چالش‌های اجتماعی و سیاسی بود که تلاش می‌کرد تا ارتباط مسلمان را با قرآن در راستای تغییرات اجتماعی مطلوب تقویت کند. در این راستا پیراستن اسلام از خرافه و عقایدِ سخیف و غلوآمیز، تاویل آیات مربوط به امور خارق‌العاده، پرهیز از مبهمات و نقد اسرائیلیات و تلاش برای نشان دادن همسویی آیات قرآن با علم و عقل و توجه به فلسفه احکام وحقوق زنان بود.

2- دستاورد دیگر آن برجسته‌سازی ابعاد سیاسی اجتماعی اسلام، تاکید بر رابطه دین و سیاست و ضرورت تاسیس حکومت بر اساس دین و اجرای قوانین شریعت معطوف به آموزه‌های دینی و مواردی از این قبیل در این آثار مطرح گردید. این مباحث نقش مهمی در باز تفسیر اندیشه‌های اسلامی و شکل‌گیری اندیشه سیاسی معطوف به تاسیس حکومت در بین جنبش‌های اسلامی و شیعی و همچنین شکل‌گیری ایدئولوژی انقلاب اسلامی ایران داشت.

3- دستاورد دیگر این نهضت تفسیری تاثیرگذاری بر اندیشه پیشرفت وبالتبع آن بر سیاستگذاری‌ها در این حوزه و همچنین شیوه مواجهه با تمدن جدید و تجدد بود. به طوری‌که سیاست‌گذاری در خصوص پیشرفت کشور به شدت تحت تاثیر این تفاسیر قرار داشته است.

چالش‌های پیش روی تفسیر اجتماعی

از چالش‌های پیش روی تفسیر اجتماعی اختلاف‌ها در جهان اسلام به جهت تفاوت در نوع تفسیرِ اجتماعی_ سیاسی از آموزه‌های قرآنی توسط مفسران است. مانند بحث از نوع تفسیرِ توحید، حاکمیت الهی، مالکیت الهی، خلافت انسان، قوانین شریعت، عدالت، استکبار و استضعاف، اصالت صلح یا جنگ، امر به معروف، شورا، بحث علم و دین، الگوهای پیشرفت و ... . به طوری‌که طیفی از جریانات اسلامی نوگرا، اصلاح طلب و رادیکال با رویکردهای مختلف تحت تاثیر تفاسیر اجتماعی اقدامات و تفکرات خود را مطرح می‌سازند. لذا نگاهی دوباره به این نهضت تفسیری با رویکردی آسیب‌شناسانه مبتنی بر شناخت ظرفیت‌ها و چالش‌ها از اهمیت خاص برای آینده جنبش بیداری اسلامی در جهان اسلام و به صورت خاص برای ایران اسلامی برخوردار است. چالش دیگر آنکه امروزه تطبیق میراث تفسیری در قالب روایات با مسائل روز، یکی از دغدغه‌های مهم مفسران است و مفسران باید آن آموزه‌ها و نکات را با مسائل جدید منطبق کنند تا با زندگی و تکنولوژی جدید و پیشرفت مرزهای دانش، تناسب داشته باشد. مطلب دیگر مجهولاتی است که وجود دارد؛ ما می‌دانیم که برخی از آیات هیچ روایات تفسیری ندارند و بدون روایات تفسیری از جانب مفسران تببین شده‌اند و از این روست که اقوال مختلف تفسیری آمده است و هر یک از مفسران با یک مشرب و رویکرد، تفسیری را ارائه کرده‌اند.

تفسیر اجتماعی و اصلاح دینی

در سالیان اخیر بحثی در پیوند بین تفسیر اجتماعی و اصلاح دینی مطرح است که حامیان آن معتقدند پدیده تفسیر اجتماعی محصول اصلاح دینی است و از جمله یکی از اصلاح‌گران هندی به نام ابوالکلام آزاد معتقد است که عالمان اسلامی در مواجهه با مدرنیته، سه رویکرد داشتند که یکی از آنها تجدد طلبی بود که بهترین مثال آن سیداحمد خان هندی است. رویکرد دوم استقلال سیاسی و مبارزه با استبداد است که سیدجمال الدین اسدآبادی مثال بارز آن و رویکرد سوم، جریان اصلاح دینی است که مثال بارز آن محمد عبده است.

تفاسیر و مفسران اجتماعی

تفسیر پرتوی از قرآن

محمد عبده (المنار)، رشید رضا (المنار)، احمد مصطفی مراغی (تفسیر مراغی)، سید قطب (فی ظلال القرآن)و محمود طالقانی (پرتوی از قرآن) از جمله مفسرانی هستند که به گونه‌ای از سبک تفسیر اجتماعیِ سید جمال الدین اسد آبادی متأثرند. در میان مفسران سیاسی و اجتماعی کسانی همانند آیت‌الله طالقانی و آیت‌الله نائینی وجود دارند که تفاسیر روشنگرانه و دموکراتیک از قرآن ارائه می‌دهند؛ تفسیر آیت الله خامنه ای نیز یک تفسیر اجتماعی - اصلاحی است. برخی از تفاسیر اجتماعی دیگر عبارت است از: محاسن تأویل (شیخ محمد قاسمی)، الکاشف (شیخ محمد جواد مغنیه)، الفرقان فی تفسیر القرآن (شیخ محمد صادقی)، من وحی القرآن (سید محمد حسین فضل الله)، التحریر و التنویر (ابن عاشور)، من هدی القرآن (سید محمد تقی مدرسی)، تفسیر نمونه (آیت الله مکارم شیرازی و همکاران)، تفسیر نور ( آیت الله قرائتی)، تفسیر تسنیم (آیت الله جوادی آملی). مفسران معاصری چون سیدمنذر حکیم، علی بناری و محمدجواد ارسطا نیز در حال تدوین تفاسیر اجتماعی جدید هستند.

منابع

ایکنا.

ایازی، سید محمد علی، المفسرون حیاتهم و منهجهم؛ تهران، وزارت ارشاد اول، ۱۴۱۴ق.

رضایی اصفهانی، محمد علی، درس‌نامه روش‌ها و گرایش‌های تفسیری، قم، مرکز جهانی، ۱۳۸۲ش.

طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تهران، مرتضوی، ۱۳۷۵ش.

فصل‌نامه قرآن‌پژوهی مبین، زمستان، ۱۳۷۹ش، ش۴.

مراغی، احمدبن مصطفی، تفسير المراغی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

معرفت، محمد هادی، تفسیر و مفسران، قم، التمهید، 1380ش.

ویکی فقه.

ارجاعات