محیط زیست

محیط زیست؛ مناطقی که در آنجا امکان تداوم حیات وجود دارد. محیط زیست مقوله‌ای است وابسته به حیات انسان‌ها و سلامت جسم و روح آنها. هر آنچه که محیط زیست را تهدید کند به منزله تهدید سلامت انسان و سایر موجودات تلقی می شود. قدرت گرفتن بشر با تحولات صنعتی در کنار حرص و آز و مکاتب منفعت‌طلبانه‌ موجب آغاز تهاجم به طبیعت شد. نگاه اسلام نسبت به محیط زیست نگاهی زیست محورانه است و آیات و احادیث فراوانی بیان گر اهمیت حفاظت از طبیعت و کارکردهای آن، و حق تسخیر مسئولانه در آن است. وجود مشکلات عدیده در محیط‌ زیست، ضرورت انجام امور خیر پایدار در این حوزه را یادآوری می‌کند.

تعریف محیط زیست

محیط زیست عبارت است از آن چه که فرآیند زیستن را احاطه کرده، آن را در خود فرو گرفته و با آن در کنش متقابل است. مفهوم رایج و متداول محیط زیست در دوران کنونی مبحث جدیدی است که می توان آن را از زوایای مختلف انسان شناختی، جهان بینی، فقهی، هنجاری و اخلاقی مورد بررسی قرار داد. توجه به محیط زیست در گستره تاریخ با آشکار شدن هر چه بیشتر بحران‌های زیست محیطی، پس از دهه ی ۱۹۷۰ میلادی مباحث مربوط به محیط زیست و به ویژه اخلاق محیط زیست و کشاورزی در کشورهای غربی مورد توجه قرار گرفت؛ هر چند که اقدامات عقلانی و علمی آنان به دلیل دیدگاه‌های منفعت‌گرایانه به طبیعت در زمینه ی اجرا موفق نبوده و در نتیجه ی فجایع به بار آمده از سال ۱۹۸۵ تا ۱۹۹۴ نزدیک به %48 تظاهرات مردم جهان برای پشتیبانی از محیط زیست بوده، و نیز بین اصول حفظ محیط زیست و توسعه یافتگی همواره تناقضاتی مطرح شده، اما دغدغه ی حفاظت از محیط زیست به اولویت اجتناب‌ناپذیر کشورها تبدیل شده است و نظر بر این است که هر چند که توسعه یافتگی اقتصادی و صنعتی برای همه ی کشورها یک ضرورت است اما باید در کنار حفاظت از محیط زیست باشد. روز محیط زیست پنجم ماه ژوئن از سوی سازمان ملل برای افزایش آگاهی مردم برای محافظت از محیط زیست و ترغیب سیاست مداران به کنش گری موثر برای رویارویی با تخریب محیط زیست و گونه‌های جانوری به‌عنوان روز محیط زیست انتخاب شده‌ است.

پیامدهای تخریب محیط زیست

محیط زیست مقوله‌ای است که به حیات انسان‌ها و سلامت جسم و روح آنها وابسته است و هر آنچه که این محیط را تهدید کند به منزله تهدید سلامت انسان و سایر موجودات می‌باشد. بدون تردید کاهش امنیت زیستی و غذایی، ایجاد آلودگی‌ها، برداشت بی‌رویه از منابع تجدیدناپذیر و کاهش تنوع زیستی، منجر به کاهش رفاه عمومی و تأثیر منفی بر اقتصاد و سلامت می-شود. در سده ی اخیر، آلوده کردن دریاها و اقیانوس‌ها با زباله‌های پلاستیکی و ظروف یکبارمصرف که تجزیه ی آنها پنج تا پنجاه هزار سال طول می‌کشد، موجب بیشترین خسارت‌ها به محیط زیست شده است و اگر این روند ادامه پیدا کند با خشک سالی‌های گسترده، تغییرات اقلیمی، نابودی گونه‌های مختلف گیاهی، بیماری‌های مختلف ناشی از آلودگی آب، خاک، غذا و هوا و نیز بحران‌های ناشی از این آسیب‌ها مواجه خواهیم شد. همچنین تولید ۹۸% گاز دی‌اکسیدکربن و ۹۹% ضایعات رادیواکتیو جهان در کشورهای صنعتی منجر به گرمایش زمین، مرگ هزاران نفر، ذوب شدن یخ‌های قطبی، بالاآمدن آب اقیانوس‌ها و جاری شدن سیل‌های ویرانگر شده است.

علل بحران های زیست محیطی

اخلاق محیط زیست در غرب به دلیل مبانی منفعت‌گرایانه اش ضمانت اجرای درونی ندارد و چون بیشتر بر ضمانت‌های اجرایی بیرونی تکیه دارد بر فرهنگ سازی عمومی متمرکز شده است در حالی که عمده تخریب محیط‌ زیست نه توسط مردم عادی بلکه توسط صنایع بزرگ انجام می‌شود و این طرز تفکر غربی نسبت به طبیعت آن را به نابودی کشانده است. برخی هم افزایش جمعیت جهان پس از جنگ جهانی دوم و رواج دستگاه‌های آلوده‌کننده و آسیب رسان به محیط زیست، زیاده‌خواهی‌ نظام سلطه، تروریسم، محروم نگه داشتن منطقه ی غرب آسیا از عرصه ی دانش، فناوری و مشارکت در تصمیم‌گیری، چپاول منابع کشورهای تحت استعمار از سوی دولت های غربی و تولید انواع آلاینده‌ها در نقاط مختلف جهان برای رسیدن به توسعه ی اقتصادی کنونی را سبب بروز چالش‌های زیست محیطی غیر قابل جبران تلقی می کنند.

راهکارهای مقابله با تخریب محیط زیست

در درجه ی اول برای مقابله با تخریب بیشتر محیط زیست، دولت های غربی توسعه یافته به دلیل سهم بیشتر در آلایندگی کره ی زمین موظفند مسئولیت بیشتری در حفاظت از محیط زیست بر عهده گیرند، نه اینکه این موضوع به مسیری برای نوع جدیدی از استعمار در فناوری شود و استعماری نو را رقم بزند. نجات محیط زیست امری نیست که تنها با تصویب قانون و پیوستن به پیمان نامه های مختلف عملی شود بلکه فرهنگ سازی جهانی در این زمینه از ضروریات است و باید از دین و فرهنگ در راستای نجات محیط زیست و اصلاح نگاه انسان به بهره¬گیری از طبیعت استفاده کرد. توضیح این که جوامع مبتنی‌ بر عدالت‌‌ به‌راحتی‌ دچار معضلات‌ زیست‌ محیطی‌ نخواهند شد چرا که باور دارند توسعه ی پایدار بدون رعایت مسائل زیست محیطی و حفظ منابع و امکانات برای آیندگان، محقق نمی شود. به هرحال محافظت از محیط زیست گستره ی وسیعی از کار‌های رسانه‌ای، آموزشی و فرهنگی را در برمی‌گیرد و در این میان، آموزش زیست محیطی در نظام آموزشی و فرهنگ‌سازی شایان بیشترین توجه است.

محیط زیست در دیدگاه اسلام

محیط زیست با مفهوم رایج و متداول آن در عصر جاری بحث کاملاً جدیدی است که مى‏‌توان اصول و مقررات مورد نیاز آن را از متون دینى استخراج و مکتب زیست محیطى جامعی را ارائه کرد. کتاب «اسلام و محیط زیست» آیت‌الله جوادی آملی را از جمله نمونه هایی می توان به شمار آورد که رویکرد دین اسلام به حفظ محیط زیست و طبیعت را به کنکاش می گذارد. منابع اسلامی در زمینه ی اخلاق محیط زیست علاوه بر ضمانت‌های اجرایی بیرونی بر ضمانت اجرایی درونی نیز تأکید کرده اند. محیط زیست در اسلام به مثابه ی مخلوق دارای شعور و قداست، برخوردار از یک نظم دقیق، و فرمان‌بر فرمان‌های پروردگار خود است که برای خدمت به بشر خلق شده و مسئولیت متقابل آدمی نه تنها مراقبت بلکه آبادسازی آن است؛ در این راستا آیات و احادیث فراوانی بیان گر اهمیت حفاظت از طبیعت و حق تسخیر مسئولانه در آن است؛ به طوری که محافظت از محیط زیست مصداق بارزی از نیکوکاری، و اخلال در آن از مصادیق بزرگ حق الناس، فساد فی الارض و موجب عذاب اخروی و مسئولیت دنیوی تلقی شده است. در کل باید گفت که نگاه اسلام نسبت به محیط زیست نگاهی زیست محورانه است و طبق برآوردها مباحث زیست محیطی در سراسر کتاب طهارت تا آخر مباحث دیات مشتمل بر ۷۰ کتاب فقهی است که هزار آیه ی قرآنی مرتبط به محیط زیست باید بر اساس آن ها تفسیر شوند.

وضعیت محیط زیست در ایران

جمهوری اسلامی ایران با تدوین قوانین ملی از جمله اصل پنجاهم قانون اساسی، در کنار عضویت در مجامع بین‌المللی زیست¬محیطی، توجه ویژه‌ای به حفاظت از محیط زیست نشان داده و اقدامات مؤثری برای بهبود شرایط و رفع آلودگی‌ کرده است. در ایران اولین قانون حفاظت و به سازی محیط زیست در سال ۱۳۵۳ به تصویب رسید و اصلاحیه ی آن مربوط به سال 1371 است؛ سپس قانون‌ نحوه ی‌ جلوگیری‌ از آلودگی‌ هوا در سال 1374 و قانون‌ مدیریت‌ پسماندها در سال 1383 به این قوانین اضافه شد اما به دلیل فقدان ضمانت اجرای قوی، شاهد ضعف در عملکرد نهادهای مسئول هستیم. این در حالی است که سهم دستگاه‌های دولتی در تخریب محیط زیست بسیار بیشتر از مردم عادی برآورد شده است و به موازات آن رسالت دولت‏مردان در تأمین محیط سالم بیشتر از توده ی مردم است. از نظر حقوقی برخلاف این که خسارت‌های واردشده به محیط زیست بسیارند، مجازات کمی برای آن تعیین و در پرونده‌های محیط زیستی با تسامح با آن برخورد می‌شود. از این رو الزامات بیرونی حاکمیتی و حقوقی اعمال¬شده از سوی دولت‌ها کافی نیست و در پی آن تهییج انگیزه‌های درونی مردم برای حفاظت از سرمایه های طبیعی و زیست محیطی بسیار حیاتی به نظر می رسد. بسیاری از صاحب نظران با تأکید بر اینکه سرمایه گذاری در مقوله ی فرهنگ را راه حل بحران های جاری در محیط زیست ایران می دانند، برای ارتقای فرهنگ زیست محیطی مردم ایران روش های متنوعی را پیشنهاد کرده-اند که پرداختن به حکمرانی محیط زیست، همکاری تمامی گروه‌های دولتی و مردمی، ورود جدی جهاد دانشگاهی در آموزش مبانی برای آگاه سازی مردم و نهادها به حقوق و مسئولیت‌های خود در قبال محیط زیست، اطلاع رسانی وظایف قانونی، اخلاقی و شرعی، به کارگیری ظرفیت آمران به معروف، روستائیان، سازمان‌های مردم‌نهاد، رسانه‌ها، دانشگاه‌ها، روحانیان، مبلغان، مداحان و افراد تأثیرگذار، بهره گیری از فضای مجازی در امر آموزش و فرهنگ سازی، ورود دستگاه‌های فرهنگی همانند صداوسیما و پرداختن بنیادین حوزه ی علمیه به مسائل محیط زیستی، وارد کردن مسائل مرتبط به محیط زیست در متن رساله ها از سوی مراجع تقلید، احیای نگاه اسلامی به طبیعت در سبک زندگی مردم، اشاره به قوانین اسلامی این حوزه در کتاب های درسی، عملیاتی سازی راهکارهای ارائه شده ی پژوهشگران، ایجاد مطالبه گری از دولت ها در بین مردم و توانمندسازی جوامع محلی و روستایی در مناطق حفاظتی نمونه هائی از این راهکارها است. در این جا می توان به برخی از اقدامات مثبت انجام شده هم اشاره نمود که تدوین «دانشنامه ی اسلامی کشاورزی، منابع طبیعی و محیط زیست»، راه‌اندازی مرکز تحقیقات کشاورزی و محیط زیست اسلامی و بارگذاری محتوای تولیدشده در تارنمای mtkeslami.ir، راه‌اندازی نهضت دوچرخه‌سواری همگانی و اجرای طرح پرنده‌نگری، اقناع جامعه ی محلی برای جلوگیری از کمک به قاچاق تشویق مردم به استفاده نکردن از پلاستیک هنگام خرید، استفاده از کیسه‌های پارچه‌ای، جمع آوری زباله های رهاشده ی دیگران و بازگرداندن زباله‌های شخصی از طبیعت نمونه هائی از آن است.

منابع

ایکنا