ابوالقاسم امامی
ابوالقاسم امامی[۱] (1313 ه.ش)؛ مترجم، قرآن‌پژوه و مصحّح کتب ابوعلی مسکویه. امامی تحصیلات خود را تا مقطع دکتری در رشته فرهنگ عربی و علوم قرآنی با نگارش رساله‌ای تحت عنوان «تصحیح و تحقیق در متن تجارب الأمم همراه با تحقیق در زندگی و کارنامه علمی ابوعلی مسکویه» به پایان برد. وی در معرفی و احیای کتب ابوعلی مسکویه اهتمام فراوانی داشته و تصحیح تجارب الأمم و ترجمۀ آن نمونه‌ای از این کوشش‌هاست. دکتر امامی به ترجمۀ قرآن کریم نیز همت گمارده است و پیرامون این بحث مقالاتی همچون: «نخستین شرط ترجمه قرآن به زبان‌های خارجی» و «قرآن و ترجمه» را نیز به رشتۀ تحریر درآورده است. برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های ترجمۀ او عبارتند از: پیش رفتن متن ترجمه به صورت سایه وار و پایاپای با متن قرآن، ترجمه‌ای خالی از افزودۀ تفسیری و بهره‌گیری از معادل‌های مناسب فارسی.
ولادت و تحصیلات
دکتر ابوالقاسم امامی در سال 1313 در بندر گز (استان گلستان) متولد شد. وی در آغاز به مکتب رفت و قرآن آموخت و با اندکی تأخیر وارد دبستان شد. دوره دبستان در سال 1328 به پایان رسید. سپس به خواست پدر به تحصیل در علوم حوزوی پرداخت و بخشی از جامع المقدمات را نزد پدر خواند. دورۀ تحصیلی او در حوزۀ علمیه بیشتر در حدّ فاصل سال‌های 1328 تا 1339 در مشهد گذشت. دکتر در این سال‌ها از محضر استادانی همچون ادیب نیشابوری، میرزا جواد آقا تهرانی و شیخ هاشم قزوینی بهره جست. در سال 1339 از کسوت حوزوی بیرون آمد و سپس تحصیلات دانشگاهی را در دانشگاه تهران تا دورۀ دکتری ادامه داد. او دکتری را در رشته فرهنگ عربی و علوم قرآنی با نگارش رساله‌ای تحت عنوان «تصحیح و تحقیق در متن تجارب الأمم همراه با تحقیق در زندگی و کارنامه علمی ابوعلی مسکویه» در سال 1354 در دانشکده الهیات دانشگاه تهران به پایان برد.[۲]
فعالیت‌های علمی
دکتر امامی از سال 1351 به عنوان استاد مدعو، در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران و از سال 1360 در دانشکده الهیات این دانشگاه تدریس داشته است. در سال 1371 به عضویت هیئت علمی دانشکده الهیات و ادبیات عرب دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج، در گروه علوم قرآن و حدیث درآمد و در این دانشگاه در زمینه‌های مختلف علوم قرآن و حدیث و تفسیر و گاه ادب عربی تدریس نمود.[۳] دکتر ابوالقاسم امامی در سال‌های فعالیت خود به همکاری با برخی مؤسسات علمی فرهنگی نیز اشتغال داشته است، از جمله: مرکز پژوهشی میراث مکتوب، امور ویرایش ستاد برگزاری کنگرۀ ملاصدرا در آماده سازی آثارش و ... . وی در دایرة المعارف بزرگ اسلامی نیز به عنوان نویسنده، مشغول به تألیف و نگارش مقالات مربوط به ابوعلی مسکویه رازی و آثار او بوده است.
نخستین مقاله‌ای که از دکتر امامی به چاپ رسید، مقاله‌ای به زبان عربی، با عنوان قم و جامعتها الاسلامیه بود که به علت همکاری با مجله الاخاء در سال 1341 به چاپ رسید.[۴] دکتر امامی، همچنین در مجموعه سخنرانی‌ها و کنگره‌های علمی نیز حضوری فعال داشته و به ایراد سخنرانی و تألیف مقاله پرداخته است. حضور در کنگره نهج البلاغه، تهران در سال 1360 و حضور در کنگره کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامی، مشهد در سال 1371 و ... از جملۀ این فعالیت هاست.[۵]
آثار علمی
دکتر ابوالقاسم امامی مقالات بسیاری به فارسی، عربی و انگلیسی نوشته و به تصحیح و ترجمه متون عربی مهمی در حوزۀ تاریخ و فرهنگ و فلسفه اسلامی همت گمارده است.
از جمله مهم‌ترین کتب وی می‌توان به این موارد اشاره کرد: تصحیح تجارب الأمم از ابوعلی مسکویه رازی، ترجمۀ کتاب تجارب الأمم، ترجمۀ قرآن کریم (با دیدگاهی نو در ترجمه قرآن)، تصحیح و ترجمۀ دیوان امام علی (ع) و تصحیح تعدادی از کتب مسکویه همچون: ترتیب السعادات، رسایل و مکاتیب پراکنده مسکویه، رسالة فی ماهیة العدل، الفوز الأصر، کیمیای سعادت (ترجمه طهارة الاعراق). [۶]
در این بخش به تعدادی از این مقالات به طور اختصار اشاره می‌شود و در بخش بعد به تفصیل کتب دکتر امامی معرفی می‌شود:
مقالۀ «اخلاق ناصری خواجه نصير و تهذيب الاخلاق مشكويه رازی»؛ این نوشته در مجله آيينه ميراث در سال 1377به چاپ رسیده است. دکتر امامی در این مقاله، دو کتاب اخلاق ناصری و تهذيب الاخلاق را كه در حوزه علم اخلاق منابعی سرشناس هستند، معرفی كرده است.[۷]
مقالۀ «دو کیمیای سـعادت»، دکتر امامی در این مقاله دو اثـر همنام در موضـوع اخلاق را معرفی و بررسی می‌کند که یکی مربوط به غزالی (د. 505 ق) است و دیگری اختصاص به ابوطالب زنجانی (د. 1359 ق) دارد.[۸]
مقالۀ «نخستین شرط ترجمه قرآن به زبان‌های خارجی»، که در مجله ترجمان وحی، در سال 1372 به چاپ رسیده است.
مقالۀ «قرآن و ترجمه»، که مقاله‌ای است در مؤخره ترجمه خود از قرآن کریم.
معرفی برخی کتب
برخی از برجسته‌ترین آثار این قرآن پژوه برجسته عبارتند از:
1. تصحیح و ترجمۀ دیوان امام علی علیه السلام
ابوالقاسم امامی سروده‌های امام علی (ع) را كه در اثری با عنوان ديوان امام علی به همت قطب الدين ابوالحسن بيهقی نيشابوری كيدری (کی‌دوری/ کی‌ذوری) در قرن ششم گردآوری شده بود، با زبانی زيبا و فارسی سره ترجمه و تصحيح كرده است. مترجم در اين اثر با نگارش مقدمه‌ای، پيشينه سروده‌های امام علی، اقوال صاحبنظران در رابطه با اين سروده‌ها و روش ترجمه و تصحيح خود را توضيح داده و یادداشـت‌هایی درباره سـنجش روایت‌ها و افزایش و کاستی‌ها و سنجش ضبط واژگان و نسخه بدل‌ها ارائه نموده است.[۹]
2. تصحیح و ترجمۀ کتاب تجارب الامم
تجارب الامم کتابی است تاریخی که به قلم ابوعلی مسکویه رازی (421-320 ) به رشته تحریر درآمده است. اصل این کتاب که به زبان عربی بوده براي نخستین بار در جهان اسلام، به تصحیح دکتر ابوالقاسم امامي در 8 جلد، توسط انتشارات سروش به طبع رسید و در دسترس محققان ایرانی- اسلامی و خاورشناسان قرار گرفت. بعدها وی این کتاب را ترجمه کرد که توسط همین ناشر به چاپ رسید.[۱۰]
3. ترجمۀ قرآن کریم
چاپ نخست ترجمۀ قرآن دكتر امامی از طرف انتشارات نگار و با همكاری سازمان اوقاف و امور خيريه، به خط مرحوم احمد تبريزی ـ بهترين خطاط ايرانی در قرن دوازدهم ـ در قطع رحلی با كاغذ تمام گلاسه و با تذهيب تمام صفحات، در تيراژ ده هزار جلد در سال 1370 منتشر شد. چند سال بعد و در سال 1377 ویراسته ترجمه پیشین به وسيله انتشارات اسوه وابسته به سازمان اوقاف و امور خيريه در چاپخانه بزرگ قرآن كريم، در تيراژ صد هزار جلد منتشر شد. در اين اثر، مترجم سعی كرده با استفاده از توانايی‌های زبان فارسی دری و ترجمه‌های كهن فارسی ترجمه‌ای استوار ارائه دهد كه از جهت بلاغت و شيوايی همخوان و هماهنگ با قرآن باشد. از اين جهت ترجمه‌ای محتوايی با در نظر گرفتن قواعد زبانی و مراعات شرايط ساختاری جملات در زبان فارسی ارائه شده و افزوده‌ها و توضيحات وسيعی در آن به چشم نمی‌خورد. در این ترجمه کوشش شده است که در برگردان زبان وحی به زبان فارسی شیوه تازه ای تجربه شود، شیوه ای متفاوت با آنچه تاکنون آزموده شده؛ در این شیوه غرض آن است که نگارنده در فرجام کار و در حد توان و امکان به ارائه ترجمه ای پایاپای و همراه با متن قرآن کریم توفیق یابد. همچنین در ترجمه نهایت تلاش شده است تا در ارائه متن از تأثیر منفی حضور مترجم در لا به لای ترجمه خودداری شود و افزایش‌های پیرامتنی به درون ترجمه راه نیابد.[۱۱]
دکتر امامی در مؤخرۀ ترجمه خود از قرآن کریم مقاله ای با عنوان قرآن و ترجمه نوشته و به ضرورت‌های ترجمه قرآن کریم اشاره کرده است. این موخره حاوی نکته‌ها و دیدگاه‌های نوینی در باب ترجمه قرآن است. امامی در پایان این بخش بیان می‌دارد که: «قرآن نه سروده شاعر است و نه نبشته ادیب. سخنی است بی همتا که آهنگی زیباتر از هر شعر دارد و زبانی خوشتر از هر نثر. شیوه ای است دیگر، در بازنمود راستی و راه، که همین خود از وجوه اعجاز آن شمرده می‌شود».[۱۲]
ترجمۀ قرآن دکتر امامی از نگاه متخصصان
برخی از کارشناسان، قرآن‌پژوهان و متخصصان ترجمه به ارزیابی ترجمۀ قرآن دکتر امامی پرداخته و به بیان ویژگی‌هایی از آن پرداخته‌اند. برخی از این ویژگی‌ها به قرار ذیل می‌باشد:
- دیدگاه دکتر غلامعلی حداد عادل: به كار بردن زبان فارسی سره یکی از ویژگی‌های اساسی این ترجمه بوده که الگوی ترجمه‌های بعدی قرار گرفته است. از جمله مهم‌ترین شاخصه‌های آن نیز می‌توان به معادل‌يابی صحیح و دقیق برای واژگان عربی اشاره کرد.[۱۳]
- دیدگاه دکتر صادق آیینه‌وند و محمد نقدی: برگردان به فارسی، همراه با حفظ دقت و امانت در انتقال مفاهيم والای كلام الهی از ویژگی‌های ترجمۀ دکتر امامی است.[۱۴]
- دیدگاه حجت الاسلام و المسلمین عبداللهیان: مترجم در این ترجمه هم لفظ را در نظر داشته و هم معنا را لحاظ كرده است و تسلط بسیاری در زبان مبدأ (عربی) و زبان مقصد (فارسی) داشته است.[۱۵]
- دیدگاه حجت الاسلام و المسلمین محمد علی کوشا: نشان دادن ظرفيت و توانايی زبان و ادب پارسی در ارائه پيام الهی، به صورت منسجم و گويا و ارائه محسنات لفظی و معنوی زبان فارسی در قالب ترجمه آيات الهی از بنیادی‌ترین ویژگی‌های این ترجمه است که به وسیلۀ مترجم توانای آن به ظهور رسیده است.[۱۶] ايجاز در عین حفظ معنا دیگر ویژگی قابل ذکر است. مترجم، حجم الفاظ و عبارات ترجمه را بيش از حجم متن قرار نداده، بلكه در سراسر آن قلت حجم را با كثرت معنا در هم آميخته و استواری و ظرافت را با تركيب هنرمندانه واژگان به خوبی نشان داده است.[۱۷]
نمونه‌هایی از ترجمۀ قرآن دکتر امامی
دکتر امامی در ترجمۀ قرآن حُسن سلیقه را در انتخاب واژگانِ ترجمه شده به کار بسته است. نمونه‌ای از آن در سورۀ انفطار و سورۀ ناس می‌توان مشاهده کرد:
- آن گاه كه آسمان بشكافد و آنگاه كه ستارگان بپراكنند، و آنگاه كه درياها در هم خروشند، و آنگاه كه گورها شورانده شوند (سورة الانفطار، آيات1 ـ 4).
- به نام خداوند مهر گستر مهربان. بگو پناه میبرم به پروردگار مردمان پادشاه مردمان پرسته مردمان از گزند وسوسه‌گر نهان آن كه وسوسه می‌كند در دلهای كمان از پريان و آدميان (ترجمۀ سوره ناس) [۱۸]
نظرات دکتر امامی در مورد ترجمه قرآن
دکتر ابوالقاسم امامی پیرامون برخی موارد تفسیری و ترجمه‌ای دیدگاه‌هایی دارد که به تعدادی از آنها اشاره می‌شود.
- الف) مترجم قرآن در علوم و فنونی باید تبحر داشته باشد که برخی از آنها عبارت است از:
- دانستن علمی و تاریخی زبان عربی، که این زبان هنگام نزول قرآن کریم در حجاز رایج بوده است. همچنین آگاهی بر لهجه هایی از زبان عرب که در آن روزگار و در آن سرزمین رواج داشته است
- احاطه بر تفاسیری که به شأن نزول و مباحث لغوی و احیانا مباحثی که امروزه آن را معناشناسی یا علم الدلاله (سمانتیک) می‌نامند و نیز توجه وافر و کافی به مسائل ترادف و فروق و غریب القرآن و مشکل القرآن و اعراب القرآن و امثال آن.
- احاطه و تسلط بر علوم بلاغی همچون علم معانی و بیان و مباحث حقیقت و مجاز و کنایه و استعاره و تشبیه به ویژه در زبان قرآن.
- آشنایی کامل با زبان عربی عصر نزول و دانستن ظرایف غنی زبان فارسی به ویژه از طریق انس با ترجمه‌های کهن و داشتن ممارست در بررسی مقایسه ای دو زبان و شناختن ابزارها و طرز عمل آنها.[۱۹]
- ب) دکتر امامی قائل به اين است كه عربی، زبان قرآن است، از این رو در ترجمه از عربی به فارسی، بايد به گونه ای برگردان شود كه آيينه ای از همان متن نخستين وجود داشته باشد. استاد امامی معتقد است، الفاظ بايد به گونه ای استفاده شوند، كه هم رنگ و بوی آسمانی و هم صبغه قدمت متن قرآن در ترجمه فارسی نشان داده شود.[۲۰]
- ج) منابع مؤثر و کار آمد در ترجمۀ قرآن به طور عام و بیشتر از هر منبع دیگری همه متون معتبر لغت عربی نیازمند مراجعه و مطالعه است؛ مانند لسان العرب و کتب همطرازش. نیز متون معتبر در تفسیر ادبی قرآن همچون مجمع البیان طبرسی و روض الجنان و روح الجنان، الکشاف زمخشری و المیزان علامۀ طباطبایی و در درجه دوم و بعد از موارد پیش گفته، هر تفسیر و هر لغتی که در دسترس باشد. افزون بر این، مراجعه به کتب مشکل القرآن، اعراب القرآن و غریب القرآن و متشابهات و واژۀ دخیل در قرآن ضروری است. نگاهی به ترجمه‌های کهن مانند میبدی و همطرازش و ترجمه‌های معاصر سودمند است.[۲۱]
نوآوری‌های دکتر امامی در ترجمۀ قرآن
وی نوآوری در ترجمه خود را اساسا در این موارد دانسته است: 1. گزینش سبکی که در آن، ترجمه تسلیم روند بیانی متن قرآن کریم باشد. در میانه سخن خدا که آن همه حرمت دارد سخن گفته نشود، قرآن را به طور غیر مستقیم یعنی از راه ترجمه ویرایش نکند و برای مفهومتر کردن آن توضیحات خود را بر آن نیفزاید. اگر توضیحی لازم آید آنرا در پانوشت جای دهد 2. التزام در هماهنگی مقدور با آهنگ معنایی سخن در کلام خدا. به عبارتی دیگر ایجاد هماهنگی آهنگین میان متن قرآن و ترجمۀ فارسی. برای نمونه آیه «یا ارض ابلعی» در ترجمه چنین آمده است: و گفته شد ای زمین، آب خود فرو بر، و ای آسمان بس کن. آب فرو نشست و فرمان گزارده آمد و کشتی بر جودی بایستاد و گفته شد: نفرین بر مردم ستمکار باد. نمونه‌ای دیگر در سوره تبت یدا چنین آهنگین آمده است: بریزاد دستان بولهب و ریزاد خودش. خواسته و دستاوردش بی نیاز نداشته‌اش. زودا آتشی چشد زبان کش. نیز زنش آن هیزم‌کش که از لیف ریسمانی است در گردنش.[۲۲]
جوایز و تقدیرهای علمی
دکتر امامی موفق به کسب جوایز و عناوین متعددی شده است همچون:
- «خادم قرآن» به علت ترجمه قرآن در سال 1377
- «مصحح برگزیده»، از کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی به علت تصحیح دوره کامل تجارب الامم در هشت مجلد در سال 1379
- جایزه کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی به علت تصحیح کتاب ترتیب السعادات و منازل العلوم در سال 1380
- تقدیر از خدمات علمی او همزمان با بزرگداشت ابوعلی مسکویه فیلسوف و مورخ نامدار ایرانی در مرکز پژوهشی میراث مکتوب، به عنوان مصحح آثار مسکویه، از سوی وزارت ارشاد، مرکز پژوهشی و میراث مکتوب وانتشارات سروش ناشر تجارب االمم در سال 1385
- جایزه و تقدیر به عنوان «قرآن‌پژوه برتر» در سال 1387
- جایزه و تقدیر جشنواره فارابی، با تقدیر UNESCO و ISESCO به عنوان »مترجم برجسته»
- جایزه و سپاس جشنواره مسکویه به عنوان «استاد پیشکسوت مسکویه شناس» در سال 1389.[۲۳]