فرات کوفی

فرات بن ابراهيم كوفى، ابوالقاسم (درگذشت 307 قمری)؛ از شخصيت‌هاى محدث در دوران غيبت صغرى است. او راوی حدیث بوده و روايات فراوانى از مشايخ بزرگ شيعه روايت كرده و از معاصران ثقةالاسلام كلينى است.

زندگی‌نامه

فرات بن ابراهيم در كوفه به دنيا آمد و ظاهرا به همين دليل هم نام او را فرات گذاشته‌اند. او در نیمه دوم قرن سوم هجری می زیست و در سال 307 قمری نیز دیده از جهان فروبست. فرات بن ابراهيم شخصيتى فاضل و انديشمند داشت و به‌گفته شاگردش ابوالقاسم علوى، استاد محدثين دوران خود بود.

درباره گرایش مذهبی وی گفته شده که زیدی بوده است. با توجه به تنها كتابى كه از وی به دست رسيده، يعنى تفسير فرات کوفی، به نظر مى‌رسد كه وى شخصيتى زيدى مذهب و يا حداقل علاقه‌مند به آنها بوده است. او در كتاب خود از بسيارى از شخصيت‌هاى زيدى روايت نقل مى‌كند و رواياتش بيشتر شبيه به روايات زيديه است. البته او رواياتى دال بر امامت امام محمد باقر و امام جعفر صادق عليهما‌السلام در کتاب خود آورده است؛ اما با توجه به آنکه روايتى از زید نقل کرده که عصمت را تنها منحصر در پنج تن اهل‌بیت (ع) می‌کند، به دوازده امامی بودن وی خدشه وارد شده است. در صفحه ۴۰۲ که موید زیدی بودن وی است نقل شده که «ائمه(ع) ما معصوم هستند، ولی ۵ تن» که برخی همین مسئله را دال بر زیدی بودن وی گرفته‌اند؛ ضمن اینکه او روایت دوازده امام را هم ذکر نکرده است. احتمال داده شده که وى شیعه اثنی‌عشرى باشد، اما در آغاز زیدى بوده است.

احتمالا به همین دلیل است که در كتاب‌هاى رجالى نامى از ايشان برده نشده است. اماميه وى را از خود نمى‌دانستند و اهل تسنن نیز او را در زمره خود تلقی نکرده‌اند و از همین رو، به‌مانند بسیاری از شخصيت‌هاى زيديه به فراموشى سپرده شده است.

البته روایات فرات از صادقین (ع) و امام رضا(ع) و نقل روایات متعدد دالّ بر خروج مهدی قائم (عج) و نیز روایاتی درباره سرچشمه نورانی امامان(ع) که برخلاف دیدگاههای زیدیه در این باره است، نشان از نزدیکی وی به عقاید امامیه دارد. او با محافل حدیثی شیعه رابطه وثیقی داشته است؛ چرا‌که روايات فراوانى را از حسين بن سعيد اهوازى، از ياران امام جواد و امام هادى و امام عسکرى عليهم‌السلام نقل کرده و با توجه به روايات فراوانى كه شیخ صدوق و پدرش از فرات نقل مى‌كنند، و مضمون رواياتى كه در كتاب‌هاى شيخ صدوق از فرات آمده، می‌توان پی به ارتباط محکم او محافل شیعی برد.

جایگاه فرات نزد علمای شیعه

رجال‌شناسان متقدم و متأخر شیعه درباره وی هیچ اطلاعی نداده‌اند؛ اما رجال‌شناسان معاصر و عالمان دینی قرون اخیر او را موَثَّق(= مورد اعتماد در نقل حدیث) دانسته‌اند؛ زیرا روایاتش را با احادیث معتبر امامیه هماهنگ دیده‌اند. عالمانی چون علامه مجلسی به او حسن ظن داشته است (شیعه). وی می‌گوید: «باوجود این‌که در کتاب‌های رجال نامی از فرات بن ابراهیم نیست، اما با توجه به کتاب تفسیر او و همخوانی آن با روایات معتبری که به ما رسیده‌است و حسن نگهداری و ضبطی که در نقل احادیث داشته، حسن ظن نسبت به وی وجود دارد».

صاحب ریاض‌العلماء نیز او را از روایان شیعه دانسته است. آقا بزرگ تهرانی نیز درباره او می‌نویسد: شیخ صدوق به واسطه پدرش علی بن بابویه و به واسطه محدثانی چون حسن بن محمد بن سعید هاشمی در بسیاری از تألیفات خویش از تفسیر فرات نقل کرده است.

اساتید و شاگردان

فرات از بيش از يكصد تن از مشايخ روايى خود، نقل روایت کرده که مشهورترین آنان، به قرار زیر هستند:

• حسين بن سعيد اهوازى
• ابراهيم بن احمد بن عمر همدانى
• ابراهيم بن بنان خثعمى
• جعفر بن محمد ازدى
• جعفر بن محمد بن هشام
• حسين بن حكم حبرى

همچنین بزرگانی از وی نقل حدیث کرده‌اند که عبارتند از:

• ابوالقاسم علوى
• عبدالرحمان بن محمدحسینى
• ابوالحسن محمد بن احمد بن وليد
• حسين بن محمد بن فرزدق فزارى
• محمد بن حسن بن سعيد هاشمى

تألیفات

از وی به‌جز تفسیر فرات، اثر دیگری در دست نیست.

روش تفسیری

تفسیر فرات کوفی، به روش ترتیبی است و بر اساس ترتیب سوره‌ها تنظیم شده است. او تنها آیاتی را آورده که به باور خودش ارتباطی با تعالیم و اعتقادات شیعی داشته و در‌ شأن اهل بیت(ع) بوده‌اند. فرات در تفسیرش تنها به ذکر روایات تفسیری پرداخته و هیچ‎گونه اندیشه‌گری، اجتهاد و اظهار نظر شخصی درباره معانی آیات ارائه نکرده است. از این جهت، تفسیر او یک تفسیر کاملا روایی است.

در این تفسیر ۴۰۰ آیه قرآن با موضوع ولایت و امامت با استناد به ۷۰۰ روایت، تفسیر شده است و فرات این روایات را از 125 راوی آورده است.

این تفسیر با ترجمه معصومه عبدالله و حكيمه حاجی‌علی‌اكبر و از روی تصحيح عربی محمد الكاظم توسط انتشارات دليل ما منتشر شده است.