شهر اسلامی

شهر اسلامی؛ شهری آرمانی که بر اساس آموزه‌ها و ایده‌آل‌های دین اسلام شکل گرفته است. در شهر اسلامی، فرم به تبع معنا تعريف می‌شود و كالبد، هويت خود را از محتوا اخذ می‌كند و اين متأثر از بنيان‌های نظری هنر معماری اسلامی است. يكی از نكات مهم، اهميت ايدئولوژی اسلامی در ساختار بافت شهر اسلامی است. از مولفه‌های مهم شهر اسلامی مركزيت مسجد به عنوان كانون و هسته يك شهر اسلامی و ركن اساسی نظام اسلامی نقش مديريت مذهبی، اجتماعی و اقتصادی و همچنين رهبری جامعه است.

تعریف شهر اسلامی

شهر اسلامی، آرمان شهری است که فضا و ساختمان¬های آن بر اساس ايده‌آل‌های اسلامی سامان یافته است. فرم این شهر بر اساس مبانی اعتقادی، اخلاقی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی آموزه‌های شرع مبین اسلام، قرآن کریم و سیره پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) طراحی می‌شود. در این شهر علاوه بر شکل ظاهری ساختمان‌ها و خیابان ها، سیاست، اقتصاد، حقوق و روابط اجتماعی نیز بر مبنای دستورات اسلامی و قرآنی بایستی اداره شود. هدف از تأسيس شهر اسلامی، بنائی است كه در درازمدت نشان از هويت مسلمانان داشته باشد.

شهر اسلامی در قرآن

در قرآن كريم واژه‌های «المدينه» ۱۴ بار، «بلد» ۱۴ بار و «بلاد» نيز ۵ بار آمده است و اين مسأله بيانگر اين است كه تا چه اندازه به جايگاه شهر در قرآن اشاره شده. سوگند خوردن خدا به «شهر» در قرآن نيز بيانگر توجه عميق قرآن و دين اسلام به شهر يعنی مهم‌ترين سلول تمدن امروزی است؛ بلد در اصل به قطعه‌ای از زمین گفته می‌شود اعم از اینکه آباد باشد و یا نباشد؛ مکانی محدود و معین که محل انس و اجتماع ساکنان آن است. بلد در قرآن گاهی به سرزمین غیرآباد و گاهی به شهر آباد گفته شده است. مکه دوره حضرت ابراهیم وقتی هنوز سرزمینی خشک و بی آب و علف بود بلد خطاب شد و در زمان پیامبر(ص) نیز بلد خطاب شد؛ این یعنی از نظر قرآن حضور شخصیت‌های مهم در یک منطقه است که آن را شایسته اطلاق واژه بلد می‌نماید. بدین روی با آنکه مکه شهری خشک و کم جمعیت بوده اما به سبب اهمیت فوق العاده‌اش بدان قسم خورده شده است همچنانکه وقتی مشرکان پیامبر را از مکه اخراج کردند، خداوند مکه را قریه نامید. همچنین در قرآن وقتی سخن از عذاب قومی به میان آید سرزمین آنان را قریه می‌نامد. اگر مردم شهری، صفات زشت اخلاقی مانند بخل داشته باشند با وجود جمعیت زیاد، قریه نامیده می‌شود. زمانی که حضرت محمد به مدینه هجرت کردند قرآن کریم از آن به عنوان مدینه نام برده است که در مفهوم مدینه اقامت، نظم و تدبیر و ... آمده است؛ پایتخت مصر در دوره فرعون و یوسف، شهر لوط و شهر اصحاب کهف و شهر حبیب نجار در سوره یاسین هم مدینه نامیده شده است. با توجه به آیه شریفه «لَقَدْ كَانَ لِسَبَإٍ فِي مَسْكَنِهِمْ آيَةٌ جَنَّتَانِ عَنْ يَمِينٍ وَشِمَالٍ كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَاشْكُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ؛ قطعاً براى [مردم‌] سبا در محل سكونتشان نشانه [رحمتى‌] بود: دو باغستان از راست و چپ [به آنان گفتيم:] از روزى پروردگارتان بخوريد و او را شكر كنيد. شهرى است خوش و خدايى آمرزنده» (سبأ/ 15) می‌توان ملاک‌هائی را برای شهر اسلامی تعریف کرد. در این آیه خداوند متعال می‌فرماید شهر خوب، شهری است که از لحاظ اقتصادی، بارور باشد، محیط زیست آن سرسبز باشد، همچنین معنویت و ارتباط با خدا در آن وجود داشته باشد و مردم شکرگزار نعمات باشند. علاوه بر آیه مذکور قرآن کریم دو بار به مکه قسم خورده است؛ که یکبار به علت بلد امین بودن و یکبار دیگر نیز به واسطه حضور پیامبر(ص) در آن است است. با الغای خصوصیت از این آیات می‌توان امن بودن را از ویژگی‌های شهر اسلامی برشمرد. اسلام، دينی «شهری» است و بر اساس آموزه‌های قرآن كريم شهر به عنوان محل آسايش انسان بايد عاری از هر نوع آلودگی و مزاحمت باشد. همچنین شهر اسلامی، شهری پاك، خوش و زيباست كه بايد در آن به زندگی آرامش‌بخشی رسید؛ شهرها نشانگر فرهنگ، ادبيات و عادات و سنن است و ريشه در اعتقادات دارد و شهر نمی‌تواند از نظر اسلام رها باشد.

ویژگی‌های شهر اسلامی

فضای معنوی زندگی انسان‌ها در شهر اسلامی با واژه‌هايی چون شهر مقدس، مدينه فاضله، و ...گويای اين حقيقت‌اند كه پيش‌تر از آن‌كه ايده‌ای به نام شهر اسلامی مطرح شود، هويت معنايی و معنوی فضای زيست انسان‌ها، بر كالبد و ساختار شهر تقدم داشته است. بنابراين در شهر اسلامی، فرم به تبع معنا تعريف می‌شود و كالبد، هويت خود را از محتوا اخذ می‌كند. قالب نيز در هنر اسلامی فرمی متناسب با شرافت محتوا دارد و بر خلاف برخی مكاتب هنری، كه گاهی اثر در مقابل معنا و نيز اخلاق قرار می‌گيرد و صورتی متضاد با غايت هنری می‌يابد در هنر معماری اسلامی فرم اثر، صورت مجسم معناست و نه مغاير با معنا. بنابراین هر شهر با توجه به هويت كالبدی و معنوی‌اش معنا می‌شود و نوع نگاه و انديشه‌های شهروندان يك شهر هم بر هويت آن شهر موثرند و هويت يك شهر در قالب مادی شهر و در ساختار آن، تجلی پيدا می‌كند. از اين‌رو هويت معنوی، هم در رفتارهای شهروندی و هم در چهره شهر نمود عينی دارد. در يك شهر اسلامی قبل از هر چيز رفتارها و اصول شهروندی بر اساس آموزه‌های اسلامی و سنت‌های پيامبر (ص)، از اسلامی بودن شهر حكايت می‌كنند. شهر اسلامی با دو ویژگی صفات فعل الهی و انسانی شناخته می‌‎شوند، که این شهر باید در درون خود وحدت، تعادل، زیبایی، هماهنگی، اندازه، سلسه مراتب، نظم و صفات فعل الهی را در کنار صفات انسانی نظیر عبودیت، تقوا، کرامت انسانی، تفکر، عبرت گیری، امنیت و هدایت و... داشته باشد. يكی از نكات مهم دیگر، اهميت ايدئولوژی اسلامی در ساختار بافت شهر اسلامی است. اصلی‌ترين و محوری‌ترين موضوع ساختار شهر اسلامی زندگی همراه با آرامش در جهت كمال و سعادت شهروندان است و مركزيت مسجد به عنوان كانون و هسته يك شهر اسلامی و ركن اساسی نظام اسلامی نقش مديريت مذهبی، اجتماعی و اقتصادی و همچنين رهبری جامعه را بر عهده دارد. مسئله بازار، ارگ حكومتی، محلات مسكونی ارتباط تنگاتنگ در مكان‌يابی ساختار شهر اسلامی دارد و جايگاه بازار مراتب خاص در ساختار شهر دارد. در يك شهر اسلامی بر اساس دستورات قرآن كريم بايد شاهد راستگويی و درستكاری كه به اجرای موفق قانون هم تعبير می‌شوند، حفظ حرمت‌ها بخصوص درباره زنان، كودكان، سالمندان، عدم فساد و حاشيه‌نشينی، ضايع‌نشدن حقوق شهروندان خاص از جمله معلولان، بی‌احترامی نکردن به عقايد ديگران، ساخت عبادتگاه‌های ديگر اديان الهی در کنار ساخت مساجد باشكوه، شايسته‌سالاری، تكريم شهروندان و مهرپروری، وجود مبلغ دینی و رهبر الهی، امنیت، معنویت، اقتصاد مناسب و محیط زیست مناسب، محور بودن مردم و در خدمت بودن مديريت‌های دولتی برای مردم، شهری پاک و بدون آلایندگی، عاری از هر نوع آلودگی و مزاحمت، ادای حق يتيم، خانواده بی‌سرپرست، توجه به ازدواج جوانان، اشتغال، مسكن، تبلور عدالت اجتماعی، عمران و آبادی، طبیعت و صفای طبیعی، نظم و زيبايی، هويت ساكنان برگرفته از روح توحید، پیوند بین مراکز علمی، تجاری و مذهبی، توجه به نام‌گذاری معابر و میدان‌ها با توجه به مقتضیات فرهنگ اسلامی، باشیم. دارالعلم، دارالعباد، بلد امين و طيب، تعاون و ذكر خدا، خيرات، نوآوری و شكوفايی و پيشرفت از ديگر شاخصه‌های اين شهر است كه از نظر معنوی و كالبدی با يكديگر عجين شده اند. در شهر اسلامی هر فرد دارای حق و تكليفی است و بر اين اساس شهروندان بايد حق و حقوق يكديگر را شناخته و رعايت كنند و در اين شهر رعايت اصول شهروندی نيز يك ضرورت است. در شهر اسلامی هر فرد با توجه به مسئوليتی كه دارد موظف به ايفای نقش در جايگاه خود است و مديران و مسئولان نيز همپای آحاد جامعه و در كنار آن‌ها به ادای وظيفه می‌پردازند.

نقش معماری اسلامی در شهر اسلامی

برای اینکه شهر اسلامی و قرآنی باشد، اسلامی و قرآنی بودن شهر باید در سیرت و صورت آن لحاظ شود که در اینجا صورت شهر همان معماری شهری با بهره گیری از عناصر و مفاهیم اسلامی است. معماری اسلامی مساجد به لحاظ حرفه‌ای جزء بهترين و برترين معماری‌هاست. هنر و معماری اسلامی سه ساحت فرمی برای معماری متصور است. صورت اول: فرم تمثيلی خانه و شهر خداست كه در مكه با كعبه و در هر شهر اسلامی با مسجد تحقق می‌يابد. صورت دوم: خانه است كه اين نيز متناسب با ارزش‌ها و مفاهيم معنايی و معنوی شكل پيدا می‌كند و صورت سوم: شهر است كه ماهيتی جدای از عوامل معنايی مؤثر بر خانه خدا و خانه مردم ندارد، بلكه به يك عبارت صورت مركب اين دو معناست؛ يعنی شهر يك خانه بزرگ است كه هويتی منفك و مجزای از خانه خدا و خانه مردم ندارد، بلكه تنها خانه‌ای وسيع‌تر و گسترش‌يافته‌تر است كه به جای خانواده‌ای محدود، خانواده‌ای بزرگتر را در خود جای داده است. از تأكيد بر اين معنا، قصد اين استنتاج است كه نبايد در برنامه‌ريزی شهری توسط دولت اسلامی، تغايری بين برنامه‌ريزی‌های خانوادگی و شهری صورت گيرد.

جایگاه مسجد در شهر اسلامی

اولين اقدام برای دستيابی به شهر اسلامی از دوران پيامبر اكرم(ص) تاكنون برپايی مسجد به‌عنوان محلی برای عبادت، قضاوت و امورات بوده است. بنابراین از نقاط بارز شهرسازی و معماری اسلامی، مسجد محوری است. مسجد محوری از زمان نبی اكرم(ص) آغاز شد و به مرور زمان تداوم آن مشهود است. مسجد نقطه مركزى شهر اسلامى است و بقيه نهادها و بناها اعم از محل زندگى و يا جاى كسب و ديگر تلاش‌هاى عادى، بر محور مسجد و فرهنگ آن، بايد شكل بگيرد. از قرون اوليه اسلامی بنای مسجد نقش ويژه‌ای در شكل‌گيری و توسعه شهرهای اسلامی در تمام قلمرو اسلام داشته است به طوری كه علاوه بر جنبه كاركردی، در سازماندهی فضاهای شهر نيز اين نقش بسيار برجسته بوده است. جايگاه مسجد در سازماندهی فضای شهرهای اسلامی بسيار با اهميت است. نقش مساجد در بهبود و بهينه‌سازی توسعه شهری و محله‌ای در راستای ايجاد يك منطقه يا محله فعال و زنده شهری از لحاظ كالبدی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، مؤثر بوده است. وجود مساجد در مراكز شهر يكی از نمونه‌های بارز معماری اسلامی است، در جوامع مسلمان با معماری منطبق با اصول اسلامی، مسجد به‌ويژه مسجد جامع كه اصلی‌ترين و بزرگ‌ترين محل عبادت آن شهر است، در مهم‌ترين منطقه ساخته می‌شد. شهر اسلامی بر اساس مسجد مرکزی باید طراحی شود لذا سمت و سوی آن به سمت مکه باید باشد. در اطراف مساجد شهر نیز مراکز آموزشی،‌ دارالحکمه، بازار و چهارسوق و دور تا دور آنجا خانه‌ها باید قرار بگیرند. نمازهای یومیه اوقات روز را مشخص می‌کند و مسجد پناهگاه ضعفا و محل تجمع و ارتباط اقشار مختلف با یکدیگر باید باشد.

نحوه تعامل دین و شهر

متأسفانه درون‌مايه‌های فرهنگ اسلامی در ساختمان‌ها و معماری‌های كنونی يافت نمی‌شود. البته حضور دین در معماری نیز به معنای تغییر همه چیز نیست. اساساً دين در ارتباط با پيكره شهر نقش مداخله الحاقی دارد نه مداخله انطباقی. يعنی دين كليات، مسير و جريان حركت را تعريف می‌كند. دين می‌گويد از خشونت در برابر اكوسيستم‌های شهری(urban echosystems) و بی‌رحمی در بهره‌برداری از محيط پرهيز كنيد. كاركرد كنونی شهرها بيشتر صبغه سياسی و اقتصادی به خود گرفته است؛ زيرا اين صبغه‌ها در كوتاه‌مدت بازدهی دارند در صورتی كه سير تاريخی تحولات و تقابل اسلام و غرب بيانگر كاركرد مذهبی شهر بوده است.

ملاحظاتی در باب شهر اسلامی

برای دستیابی به شهر اسلامی باید به سه بعد پرداخته شود: در ابتدا باید مبانی نظری و تئوری‌ها با جهان بینی اسلامی مورد توجه قرار گیرد. در گام بعدی باید به مباحث رفتاری و فرهنگی توجه شود که در این زمینه باید از تفکر توحیدی الگو گرفته شود البته مردم در این مرحله نقش بسیار مهمی دارند چرا که شهر اسلامی کالبد و مبانی نظری نیست بلکه باید اثرات را در رفتار و سبک زندگی مردم دید. توجه به کالبد شهر سومین مرحله برای دستیابی به شهر اسلامی است. از سوی دیگر انديشه شهرسازی اسلامی نيازمند ارائه در طرح‌های «آمايش سرزمين» (land planning) است يعنی شاخص‌ها، كاراكترها و اجزای شهر اسلامی تعريف و استراتژی توزيع فضايی جمعيت و فعاليت در سرزمين بايد تعيين شود و سپس به معماران گفته شود چگونه عمل كنند، طرح‌های جامع آمايش سرزمينی نيز بايد كاملاً غير سياسی باشند؛ اين طرح‌ها در غرب شكل قاره‌ای دارند اما، در خاورميانه هنوز ملی نشده‌اند. ايجاد چنين شهری در گروی آشنايی مردم با فرهنگ قرآن و علوم اهل بيت(ع) است. همچنین هنر بزرگ اسلامی و ميراث فرهنگی بايد به عنوان يك اولويت برای توسعه شهر‌سازی باید مورد اهميت قرار گيرد.

منابع

ایکنا