هویت

هویت؛ بینش و خودآگاهی نسبت به شاخصه‌های منحصربه‌فرد و متمایزکننده ی وجودی افراد، گروه‌ها و جوامع. هویت عنصر اصلی تعیین‌‌کننده‌ی سبک زندگی، و معیار معنابخشی به زندگی و اصل وجود است؛ اندیشمندان این مقوله را از ابعاد مختلفی در رشته‌های فلسفه، علوم اجتماعی و روان‌شناسی مورد کنکاش قرار داده‌ و انواع متنوعی برای آن قائل شده-اند؛ همچنین عوامل بسیاری را در هویت‌یابی دخیل دانسته و مقوله‌هائی همچون دین و آموزش را از عناصر اصلی هویت‌سازی برشمرده‌اند. مسائلی همچون تخریب هویت ملی، دینی و فرهنگی به‌واسطه‌ی جهانی‌شدن موجب شکل گیری بحران هویت شده اند. به‌دلیل عمق تاثیر هویت در سرنوشت فرد و جامعه، این مقوله همواره مورد توجه قدرت‌های رسانه‌ای و گردانندگان فضای مجازی قرار گرفته است.

تعریف هویت

«هویت» اصطلاحی در فلسفه، روان‌شناسی و علوم اجتماعی، و مشتق از «هو» در زبان عربی به معنی «او» است؛ این اصطلاح در زبان فارسی وام‌واژه‌ای برگرفته از عربی است که برابر «کیستی» برای آن برگزیده شده است. هویت یا کیستی، عامل یا عواملی است که فردی را از افراد دیگر و گروهی را از گروه‌های دیگر مجزا می‌کند. هویت لزوماً ثابت نیست و با گذر زمان دستخوش تغییر و تحولات می-شود. هویت امری گریزناپذیر و به -مثابه ی شناسنامه ی شخصیتی است. در روان‌شناسی «تصور شخص از خود و حس استمرار وجود به‌ویژه در قابلیت تفکیک شخص از دیگران، در عین برهم کنش با آنان» تعریف می-شود؛ و در علوم اجتماعی عبارت است از تعلق خود به محدوده یا مقوله‌ای تعریف شده؛ مثلاً تعلقات دینی (هویت دینی)، تعلقات ملی (هویت ملی)، تعلقات قومی (هویت قومی) و تعلقات شغلی (هویت شغلی). مفهوم هویت علاوه بر بعد روان‌شناسی یک مفهوم اجتماعی نیز محسوب می‌شود که حاصل ارتباطات جمعی است و انسان در پرتو این برهم کنش ها چارچوب ذهنی خود را شکل می‌دهد. در حوزه ی فلسفه ی اسلامی هويت به منزله ی يک بحث فلسفی ذيل عنوان قاعده‌ی «الشيء مالم‌يتشخص لم‌يوجد» مطرح شده است و در ذات آن گونه‌ای از شناخت پنهان است؛ اگر بین شناخت فرد از خود و شناخت دیگران از او گونه ای از پیوند و هم‌پوشی وجود داشته باشد، هویت شکل خواهد گرفت.

انواع هویت

هویت را از ابعاد مختلفی می‌توان تقسیم‌بندی کرد همانند هویت فردی، جمعی یا اجتماعی، فرهنگی، عرضی، طولی، دینی، ملی، مجازی و جهانی. نسبت هویت‌ها همواره هم‌عرض با یکدیگر نیست و ممکن است از میان چند هویت اجتماعی یکی در ذیل دیگر و یا چند هویت در زیرمجموعه‌ی هویت فوقانی جای گیرد؛ به‌عبارت دیگر ممکن است نسبت طولی میان هویت‌ها برقرار شود. شناسه‌های اختصاصی و منحصربه‌فرد افراد هویت فردی آنان نامیده می-شود و بیشتر در حوزه روان‌شناسی مطرح است، در حالی که هویت جمعی یا اجتماعی شامل ویژگی‌های یک نسل یا جامعه می‌شود. هویت فرهنگی: این هویت همانند روحی در کالبد نظام اجتماعی، ساختار‌های اجتماعی را در جامعه شکل می‌دهد، بر آن تاثیر گذاشته و از آن تاثیر می-پذیرد. هویت دینی: از مهم‌ترین ابعاد هویت هر انسانی هویت دینی است و این شاخصه به عنوان یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های تمدن بشری و از هویت‌سازترین ابعاد هویتی از دیرباز تاکنون در شکل‌گیری جوامع تاثیر فراوانی داشته است. هویت ملی: منظور از هویت ملی احساس آگاهانه‌ی تعلق فرد به یک کشور یا دولت ملت است و نمود آن خود را در سنت‌ها، فرهنگ، زبان و حتی سیاست نشان می‌دهد و فراگیر‌ترین نوع هویت در یک جامعه است؛ به زبان دیگر هویت ملی دارای رابطه‌ی طولی با دیگر هویت‌های جاری در جامعه است و مرزبندی‌هایی مانند قومی، نژادی، زبانی، دینی، مذهبی و فرهنگی را زیر چتر واحدی قرار می‌دهد و می‌تواند به نوعی آن‌ها را از فعال شدن باز دارد.هویت در فضای مجازی: هویت دیجیتال هویت دیگری از هویت حقیقی است. یک فرد در فضای مجازی می‌تواند هویت‌های دیگری کسب کند و در اثر آن هویت وی چندپاره شود. امروزه به سبب کم‌رنگ شدن مرزهای فیزیکی و توسعه فضاهای مجازی، هویت ملی در حال رنگ‌باختن است و شاهد شکل‌گیری هویت جهانی هستیم؛ نظر برخی صاحب‌نظران بر این است که دستاوردهای پیش‌بینی‌شده برای هویت جهانی می‌تواند جایگزین هویت ملی شده و آسیب‌های فقدان آن را جبران کند؛ اما به باور برخی دیگر هر چند امکان عملیاتی-سازی هویت جهانی هنوز با ابهاماتی روبه‌رو است اما می‌توان به خوانشی از آن دست یافت که با هویت ملی قابل جمع باشد.

هویت یابی

شکل‌گیری هویت یک جریان مستمر و تابع فهم و ادراک اجتماعی است. انسان در طی زندگی خود تغییرات هویتی زیادی را پشت سر می‌گذارد. تصویر از خود، رشد شخصیت و الگو‌پذیری ارتباط تنگاتنگی با فرایند هویت یابی دارد. مهم‌ترین زمان شکل‌گیری هویت، دوره نوجوانی است و دوره ی دانشجویی نقش فراوانی در ثبات هویتی دارد. عناصر هویت دینی و ملی نقشی پایه‌ای در تشکیل هویت یکپارچه دارند.

هویت‌سازی

تمامی جوامع در فرایند‌های جامعه‌پذیری و انتقال ارزش‌های فرهنگی خود نهادها، ساختارها، نقش‌ها و راهکار‌هایی را در نظر می‌گیرند. اساسی‌ترین این نهاد‌ها خانواده وگروه‌های خویشاوندی، نهاد‌های آموزشی و تربیت شهروندی است که اساس و بنیان هویت‌سازی را تشکیل می‌دهند. به بیان دیگر، هویت محصول نظام یادگیری، صرف نظر از نظام رسمی یا غیررسمی یادگیری است و این یادگیری می‌تواند به صورت هدفمند و ضمنی صورت پذیرد. می‌توان از دین و یا مذهب به مثابه ی یکی دیگر از نهادهای هویت‌سازی پراهمیت نام برد که به طور قطع هویت اجتماعی فرآورده‌ی آن است و هویتی که به واسطه دین و یا مذهب ایجاد شود، قوی‌ترین، ماناترین و متداوم‌ترین هویت‌ها‌ خواهد بود که در این صورت ایجاد هویت تاریخی را هم به‌دنبال خواهد داشت. مسجد از دیگر جلوه‌های هویت‌سازی است که پدیداری و مانائی انقلاب اسلامی ایران در گرو آن تلقی می-شود.

بحران هویت

از هم‌گسیختگی عناصر هویت ملی ممکن است فرایند هویت‌یابی نسل‌ها را با بحران و چالش‌هایی روبه‌رو کند. اگر جامعه‌ای دچار بحران هویت شود بی‌تردید پوچی، خودکم‌بینی و مشکلات دیگری دامن‌گیر آن جامعه خواهد شد و نقش‌آفرینی شایسته‌ای در دادوستدهای درونی و تعاملات جهانی نخواهد داشت. همچنین بیگانگی اجتماعی، احساس عدم تعلق به جامعه، پایین بودن میزان مشارکت اجتماعی و همچنین عدم تعهد به جامعه از عوامل تخریب هویت اجتماعی است و ناکارآمدی سیستم ارزشی و هنجاری از عوامل تخریب هویت فرهنگی به شمار می‌رود. امروزه در فضای مجازی به واسطه ی جهانی شدن تاکید بر این است که نباید به مقوله‌های هویت‌سازی همچون دین، تاریخ و دولت-ملت پافشاری کنیم، چرا که در دهکده جهانی به‌سر می‌بریم. این در حالی است که در شرایط فقدان هویت ملی، میل و گرایش به رقابت در صحنه بین‌الملل، انگیزه‌ برای زیست در یک کشور و تن دادن به قواعد و الزامات دولت-ملت، رغبت برای بسیج ملی با هدف مقابله با خطرات اجتماعی و امکان تنوع و تکثر اجتماعی وجود نخواهد داشت و در نتیجه، جامعه و زیست اجتماعی به شدت هویت خود را از دست خواهد داد.

کارکردهای هویت

کیفیت زندگی انسان‌ متناسب با هویت اوست. دو کارکرد مهم برای هویت می‌توان در نظر گرفت؛ نخست آن‌که این هویت به نوعی اصالت فرد را نشان می‌‍‌‌‌دهد و این همان چیزی است که در گذر زمان، تمایز آدمیان با یکدیگر را مرزبندی می‌کند و می‌شناساند. دوم آن‌که هویت، بودن آدمی را تبیین می‌کند و این همانی است که امروزه به عنوان معنای زندگی از آن یاد می‌شود. دست‌یابی به هویت پایدار و عقلانی بر مبنای آموزه‌های الهی باعث می‌شود که شخص در زندگی فردی و اجتماعی در مسیر درستی گام بردارد؛ هویت دینی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های تمدن بشری از دیرباز تاکنون در شکل‌گیری جوامع تاثیر زیادی داشته است. مولفه‌هایی از قبیل نقش دین از نظر جنبه‌هاى روانى، عدالت اجتماعى و تأمين آن، مبارزه با فساد، تأثير دین در جنبه‌هاى سياسى و اقتصادى، آثار بی‌بدیل دین در احياى نيروى تفكّر و انديشه همگی بیان‌گر آثار هویت دینی است.

تأثیر جهانی‌شدن بر هویت

جهانی‌شدن، موجب کم‌رنگ شدن مقوله‌هایی چون هویت ملی با استدلال حضور در دهکده‌ی جهانی است.

نفش فضای مجازی و رسانه بر هویت

با توجه به دستور کار غرب برای جهانی‌سازی اصول خود، پیاده‌سازی هویت یکسان و غرب‌محور در همه‌ی جهان به‌ویژه در کشورهای اسلامی، ماموریت طولانی‌مدت قدرت‌های شبکه‌ای و رسانه‌ای در نظر گرفته می-شود. هویت انسانی مورد نظر برای این قدرت‌ها که در اختیار تفکر غربی قرار دارند به-گونه‌ای است که هویت او را تبدیل به هویتی قابل استعمار و استثمار می-کنند؛ در این راستا تلاش می‌شود برای کاربران رسانه و فضای مجازی در طول زمان فرایند هویت‌یابی جدیدی طی ‌شود و ممکن است برای آنان چندپارگی هویتی حاصل گردد. از جمله آسیب‌های فضای مجازی بر هویت افراد امکان پنهان‌کردن هویت واقعی و پدیدآمدن هویت‌هایی غیر از هویت واقعی است.

منابع

تارنمای ایکنا

ویکی پدیا

ویکی جو