شکاف نسلی

شکاف نسلی؛ تفاوت گسترده باورها و رفتارهای نسل های هم عصر نسبت به یکدیگر. شکاف نسلی بیانگر تفاوت در باورها و رفتارهای اجتماعی میان دو نسل در یک مقطع زمانی و در یک جامعه می¬باشد. با انقلاب ارتباطات و مسئله جهانی شدن سرعت تغییرات از نیمه دوم قرن بیستم افزایش پیدا کرد و فاصله بین نسل¬ها ظاهر گشت. شکاف نسلی در دوره¬های مختلف در قالب¬های مختلفی نمود پیدا می کند. این پدیده برگرفته از اختلافات متعددی در حوزه ارزش‌ها، هنجارها، افکار و باورها به ویژه در حوزه اعتقادی است. وجود شکاف نسلی در یک جامعه زمینه بروز بسیاری از آسیب ها می باشد.

تعریف شکاف نسلی

مفاهیمی نظیر «شكاف نسلی»، «تفاوت نسلی» و «گسست نسلی» درجات مختلفی از تفاوت در ارزش‌ها، هنجارها و نگرش‌های میان نسل‌ها را بیان می‌کند. گاهی نسل به متولدان یک دهه و دوره زمانی اطلاق می‌شود و شکاف نسلی، فاصله‌ای است که بین نسل‌های متوالی ایجاد می‌شود و اساساً تفاوت فهم، دیدگاه، زاویه دید و تحلیل مسئله را به دنبال دارد.

در این موضوع، مسئله تعیین‌کننده، فاصله‌ای است که به لحاظ تحلیل و توصیف مسائل بین دو نسل وجود دارد؛ به این معنا که در موضوعی مثل فرهنگ پوشش و خوراک، تفاوت دیدگاهی بین یک نسل و نسل پیش از آن ایجاد می‌شود که علتش، تفاوت‌های تکنولوژیک، فرهنگی، اقتضائات اجتماعی و تفاوت سطح سواد است و موجب تحلیل‌ها، قرائت‌ها و دیدگاه‌های متفاوت بین دو نسل می‌شود.

مفهوم شکاف نسلی به چگونگی تداوم فرهنگی یک جامعه از نسلی به نسل دیگر مربوط می‌شود. شکاف نسلی، تفاوت زندگی دو نسل است که مشهود و ملموس باشد. شکاف نسل‌ها اختلافات چشمگیر روانی، فرهنگی، اجتماعی و تفاوت در باورها و رفتارهای اجتماعی میان دو نسل در یک مقطع زمانی و در یک جامعه را بدنبال دارد.

تاریخچه

موضوع شکاف نسلی تا پیش از پیدایش جامعه صنعتی، مسئله‏ای در خور توجه نبوده است؛ در گذشته اختلاف بسیار ناچیز در شرایط، مراتب و موقعیت‏‌های اجتماعی گروه‏های سنی مختلف، رعایت اصل احترام به بزرگ‏ترها، انتقال طبیعی فرهنگ و رسوم جوامع به‌نسل‏‌های پسین بدون هرگونه جهش، وجود الگوهای واحد اندیشه و تفکر و رفتار در نسل‏‌ها، سبب می‏‌شد تغییرات بسیار کند باشد. اما فرهنگ غربی از طریق رسانه‌ها و فنآوری‌ نوین روز‌به‌روز در فرهنگ‌های دیگر و به ویژه فرهنگ اسلامی رخنه کرده است و می‏‌کوشد ارزش‌ها و هنجارهای خود را تحمیل و درونی کند که به تبع آن، نوعی شکاف و تضاد بین اولویت‌های فرهنگی و شیوه‌های تفکر و نگرش، هنجارها و ارزش‌های نسل جدید با نسل قبلی پدید آورد.

نگرش قرآن و روایات به تفاوت نسلی

اسلام تفاوت نسلی را به رسمیت شناخته و توجه به آن را به والدین گوشزد می‌کند. امام علی (ع) در ابتدای نامه ۳۱ نهج‌البلاغه به این تفاوت اشاره دارند. ایشان می‌فرمایند: از پدری فانی، معترف به گذشت زمان، تسلیم گذر زمان، مذمت کننده دنیا و کسی که فردا از این دنیا خواهد رفت به فرزندی که آرزوهای طولانی و بلند دارد، تاجر زیانکار، بنده دنیا، کسی که در معرض بلاها و بیماری‌ها و سختی‌هاست. با توجه به این معرفی نامه می‌توان دریافت امام علی (ع) به خوبی به تفاوت دو نسل یعنی پدر و فرزند کاملا آگاه است. لذا باید گفت این تفاوت کاملاً طبیعی است و به خودی خود اشکال ندارد. ابن ابى الحديد در جلد ۲۰ از شرح نهج‌البلاغه آورده است که امام علی(ع) در رابطه با تفاوت بین نسلی می‌فرمایند: «لا تُقْسِروا أوْلادَکمْ عَلی آدابِکم، فَاِنَّهُم مَخْلوُقوُنَ لِزَمانٍ غَیْرِ زَمانِکم؛ فرزندان خود را بر آداب و رسوم خود مجبور نسازید، زیرا آنان به روزگاری غیر از روزگار شما تعلق دارند.» در این روایت، از محدود شدن تربیت فرزندان به آدابی که والدین، خود بر آن اساس تربیت شده‌اند، نهی شده و درباره علت آن به مقتضیات زمانی اشاره شده است. بر همین اساس می‌توان نتیجه گرفت که در اسلام، وجود شکاف نسلی در برخی سطوح، تایید شده است. البته باید در نظر داشت که اسلام، همه چیز را تابع مقتضیات زمانی نمی‌داند. مراد اين است كه بايد محتواى غنى تربيتى برگرفته از آموزه‌هاى دين حنيف را در قالب‌هاى زيبا و شيوه‌هاى نوين به فرزاندان آموزش داد. در اين عرصه، توجه به اقتضائات و نيازهاى جديد زمان مهم و تعيين‌كننده است.

هنگامیکه تفاوت نسلی منتهی به تغییر نسلی ‌شود نسل جوان نمی‌توانند سنت­های نسل قبل را بپذیرند. امام علی (ع) به این نکته چنین اشاره دارند: «فرزندم سنت های افراد صالح از پدران و اهل بیت خودت را رعایت کن و بدان آنان مانند تو اهل برنامه‌ریزی و تفکر بوده‌اند ولی اگر نتوانستی بپذیری حداقل بر روی آنها برای تعلم و تفهم پژوهش کن بدون آن که نسبت به سنت‌های آنان خصومتی داشته باشی یا آن که با دید شبهه به آنها شبهه‌ای داشته باشی». عدم پذیرش سنت‌های نسل قبل در واقع تغییر نسلی را می‌رساند. نسل گذشته باید در صورت بروز این تغییر زمینه پژوهش را برای نسل جوان آماده سازد تا آنان خود بتوانند با تعقل و تفکر راه را انتخاب نمایند برای این کار امام علی (ع) فرزند خود را تشویق به مطالعه تاریخ و بررسی علل شکست و پیروزی‌های اقوام گذشته و درس­گیری از آن و همچنین دیدار از آثار گذشتگان می‌نمایند.

در قرآن کریم نیز به شکاف نسلی اشاره شده است؛ خداوند تبارک و تعالی در آیه ۱۷ سوره احقاف می‌فرمایند: «وَالَّذِي قَالَ لِوَالِدَيْهِ أُفٍّ لَكُمَا أَتَعِدَانِنِي أَنْ أُخْرَجَ وَقَدْ خَلَتِ الْقُرُونُ مِنْ قَبْلِي وَهُمَا يَسْتَغِيثَانِ اللَّهَ وَيْلَكَ آمِنْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَيَقُولُ مَا هَذَا إِلَّا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ؛ و (چقدر ناخلف است) فرزندی که پدر و مادر را گفت: اف بر شما باد، آیا به من وعده می‌دهید که پس از مرگ مرا زنده کرده و از قبر بیرون می‌آورند در صورتی که پیش از من گروه و طوایف بسیاری رفتند (و یکی باز نگشتند)؟ آنگاه پدر و مادر به خدا استغاثه کنند (که پروردگارا، تو فرزند ما را هدایت کن و به او گویند) که وای بر تو، ایمان بیاور، البته وعده خدا بر حق و حقیقت است، باز (آن نااهل فرزند) گوید: این سخنان جز افسانه و اوهام پیشینیان نیست.»

در سوره بقره هم فرمود: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ» در این آیه نکته‌ای وجود دارد و باید دید چه ارتباط عمیقی بین ما و گذشته است که وقتی می‌خواهد بگوید خدا را عبادت کنید از گذشتگان هم نام می‌برد. از این ‌رو، ارتباط عاطفی، احساسی و ... بین الان و گذشته مسئله مهمی است و البته به این سادگی هم نمی‌توان این را تحلیل کرد؛ بنابراین تفاوت نسل‌ها اهمیت دارد و در این سوره و سوره یوسف(ع) به آن اشاره شده است.

دیدگاه‌ جامعه‌شناسان درباره شکاف بین نسلی

اساساً باید عنوان کرد که جامعه هم می‌تواند بر روی شکاف نسلی تأثیر منفی گذاشته و هم می‌تواند این شکاف را حل کند. جامعه‌شناسانی که وضعیت جوامع را مورد بررسی قرار می‌دهند معمولاً سه دیدگاه کلی در زمینه شکاف بین نسلی دارند. عده‌ای قائل هستند که شکاف نسلی وجود دارد و در همین راستا دو طیف از جامعه‌شناسان وجود دارند که به‌صورت بدبینانه و خوش‌بینانه به این موضوع ورود پیدا کردند. جامعه‌شناسانی که نگاه بدبینانه دارند می‌گویند این شکاف بسیار عمیق شده است و به نوعی گسست میان نسلی به وجود آمده است و در این زمینه بحث و اختلافات فراوانی میان خانواده شکل گرفته است و فرزندان گرایشی به تعامل با خانواده خود ندارند. جامعه‌شناسانی که نگاه خوش‌بینانه به این موضوع دارند عنوان می‌کنند که شکاف وجود دارد اما قابل حل است و می‌توان با انواع و اقسام مداخله‌های روانشناسی، دینی، اجتماعی، تربیتی و اقتصادی تا حدی این شکاف را ترمیم کرد. گروهی از جامعه‌شناسان وجود دارند که طیف مقابل گروه‌های یاد شده هستند و قائل به تفاوت نسلی هستند و عقیده‌ای به شکاف نسلی ندارند. گروه دیگری از جامعه‌شناسان هستند که میان این دو دیدگاه قرار می‌گیرند و می‌گویند این اتفاقات که امروز در جامعه رخ می‌دهد پتانسیل گسترش شکاف نسلی را ایجاد کرده است بدان معنا که به نوعی از تفاوت نسلی گذر کرده و تا سر حد شکاف نسلی رسیده است؛ بنابراین جامعه‌شناسان تحلیل‌های متنوعی دارند که هر کدام از این تحلیل‌ها بر اساس موقعیت‌های اجتماعی و اقتصادی و ویژگی‌هایی که در جامعه وجود دارد و رفتارهای اجتماعی که خانواده‌ها از خود بروز می‌دهند، شکل گرفته است.

نمودهای شکاف نسلی

شکاف نسلی زمانی در قالب درگیری و جدال ساده و سطحی با خانواده، زمانی در قالب ازدواج غیرسنتی و خودانتخابگری، زمانی در قالب پوشش خاص و متفاوت و زمانی هم در قالب روی آوردن به اعتیاد و مخدر خود را نشان می­دهد.

زمینه ­ها و عوامل ایجاد شکاف نسلی در کشور ایران

سرعت تحولات و تغییرات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی طی چهل سال گذشته بیش از سیصد سال گذشته بوده است و با انقلاب ارتباطات و اطلاعات و مسئله جهانی شدن تغییرات از نیمه دوم قرن بیستم به بعد روند شتابانی به خود گرفته است. لذا بخشی از این شکاف‌های نسلی و فرهنگی در سطح جهان و نه فقط ایران طبیعی و اجتناب‌ناپذیر بوده است. در واقع اینکه نسل سوم و چهارم در دنیا نمی‌تواند با نسل اول تعامل و دیالوگ مطلوبی برقرار کند چالشی جهانی است و منحصر به انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی نیست. بنابراین این مسئله همواره وجود داشته، اما نه به شدت امروز؛ این شکاف بعد از ورود مدرنیته به کشور ایران شدت زیادی پیدا کرده و فاصله یک نسل که پیش از این، ۳۰ تا ۵۰ سال بود، به ۱۰ سال رسیده است.

شکاف نسلی در جوامعی که در حال گذار در قالب سنتی به مدرن هستند بیشتر نمایان می‌شود و یکی از مصادیق و یا تبعات گذار از سنت به مدرنیته همین تعمیق شکاف نسلی است؛ بدان معنا که در برابر والدینی که بر آداب و رسوم خود اصرار می‌ورزند و بر سنت‌ها تأکید دارند، فرزندانی قرار گرفتند که به سنت‌ها بی‌توجه هستند و به علت شکافی که فضای مجازی و ابزارهای دیجیتال میان خانواده‌ها ایجاد کرده است تمایل دارند که در سریعترین حالت ممکن به خواسته خود دست پیدا کنند که این موضوع منجر به شکاف نسلی می‌شود و چالشی برای خانواده‌ها ایجاد می‌کند. شکاف نسلی همچنان برگرفته از اختلافات متعددی در حوزه ارزش‌ها، هنجارها، افکار و باورها به ویژه در حوزه اعتقادی است.

عواملی که در شکاف نسلی تعیین‌کننده است و جامعه‌شناسان و روانشناسان اجتماعی در ایران به آن اشاره می‌کنند به چند دسته تقسیم می‌شوند. یکی از عوامل تورم جوانی بعد از انقلاب جمعیتی ۱۳۶۰ است که به‌یک‌باره ۱۴ میلیون جمعیت در فاصله زمانی کوتاه سه‌ ساله در بحبوحه ابتدای انقلاب و جنگ به جامعه ایران اضافه شد. این کوهورت جمعیتی در هر دوره‌ای که وارد شد، مشکلاتی را ایجاد کرد. عامل دیگر این است که نسل جوان تقاضای بهره‌مندی از استقلال و آزادی‌های شخصی دارند که خود این موضوع می‌تواند منجر به تعمیق شکاف نسلی شود. البته نباید فراموش کرد که پیشرفت فناوری‌های دیجیتالی و شکل‌گیری فضای مجازی و ورود اینترنت و ماهواره و رسانه به جامعه از عوامل تعمیق کننده شکاف نسلی هستند.

تغییر چارچوب‌های فکری فرهنگی نسل حاضر و ارزش­های دینی فراموش شده در جامعه، عدم جامعه‌پذیری، فرهنگ‌پذیری و فرهنگ‌یابی بصورت کامل، ترویج فرهنگ فردگرایی، عدم امکان گفت‌وگو با نسل جديد، نگاه و نگرش منفي ميان والدين به رسانه‌هاي جديد و شبکه‌هاي اجتماعي و رفتار منفعلانه والدین در برابر تغییر ارزش‌ها به شکاف نسل‌ها در جوامع دامن می‌زند. ابزارهایی مثل رسانه، این فاصله را عمیق‌تر و سرعت ایجاد و شدت آن را بیشتر می‌کند. به‌طور مثال، اگر در گذشته، هر دو یا سه دهه را یک نسل می‌دانستند، رسانه امروز کاری کرده که این فاصله به کمتر از ۱۰ یا حتی پنج سال کاهش پیدا کند.

پیامدها و تبعات شکاف نسلی

نظریه‌های مختلف جامعه‌شناختی ابزار تبیین و تحلیل فاصله ارزشی بین نسل‌ها به ویژه در دوران مدرن را در اختیار قرار می‌دهد که در این میان شکاف نسلی مهمترین کلیدواژه و سازه مفهومی جامعه‌شناسان برای تبیین این مشکل اجتماعی است. عدم الحاق دو نسل پیاپی به همدیگر، سبب بروز بحران‌های متعدد و بزرگ اجتماعی می‌شود و یکی از سخت‌ترین انواع تربیت‌، در جوامع چندصدایی است.

ایجاد شکاف نسلی در جامعه بین والدین و جوانان در خانواده یکی از علت‌های اصلی بروز آسیب‌های اجتماعی است. شکاف معرفتی و هنجاری بین نسل‌ها منجر به چالش‌های رفتاری، تضعیف بنیاد‌ها و زیرساخت‌ها و زمینه‌های حرکت جامعه، انباشت نیازهای برآورده نشده، کاهش رابطه جامعه با دین، بازداشتن جامعه از تکاپو و خلاقیت، برهم زدن انسجام فکری و اتحاد در جامعه، تبدیل شدن ضدهنجار و ضدارزش به ارزش، اغتشاش و اعتراض می­شود. بنابراین بحث گسست نسلی ریشه بسیاری از آسیب­هاست.

راهکارهای کاهش شکاف نسلی

خانواده واحد بنیادی اجتماع است و نقش این نهاد در جلوگیری از فاصله نسل‌ها برکسی پوشیده نیست. والدین باید به ۵ بعد جسمانی، شناختی، هیجانی، اجتماعی و اخلاقی فرزند خود در مقوله تربیت معنوی توجه کنند. اگر والدین به هرکدام از این ابعاد به‌صورت جداگانه توجه نکنند تعامل سازنده میان آنان از بین خواهد رفت و در این تعامل نامتوازن فرزندان بیشتر شکاف نسلی را تجربه خواهند کرد. یکی از عوامل مهم کاهش شکاف نسلی، پیوند اعضای خانواده‌ و وجود زمینه ارتباطات صحیح بین‌فردی و کم کردن فاصله عاطفی بین والدین با فرزندان است. این ارتباط زمانی به درستی برقرار می‌شود که اعضای خانواده با نوعی تفاهم و درک متقابل با یکدیگر تعامل داشته باشند. بنابراین باید به والدین و فرزندان یاد داد که چگونه با یکدیگر گفت‌وگوی انتقادی داشته باشند و زیست جهان یکدیگر را درک کنند و از منظر اعتماد، همدلی و همراهی با یکدیگر رفتار کنند. البته الگوی رفتاری والدین باید ناظر به آموزه‌های دینی باشد که آداب و رسوم خود را به فرزندانشان تحمیل نکند.

استفاده از ظرفیت نگاه‌های کارشناسی و علمی در حوزه‌های برنامه‌ریزی، ایجاد فرصت‌ها، ظرفیت‌ها و فضا‎های جدی و واقعی برای بیان نگاه متفاوت افراد، تلاش برای کنشگری نسل جوان، آشنایی والدین با فضای مجازی با توجه به تاثیرات فضای مجازی، ایجاد فرصت مشارکت اجتماعی برای جوانان و نوجوانان، اصلاح ساختارهای آموزش و پرورش و تلاش برای انتقال مطلوب و کامل فرهنگ از نسلی به نسلی دیگر راهکارهای دیگری است که برای کاهش آسیب های مربوط به شکاف نسلی  باید به آنها توجه کرد.

منابع

سایت ایکنا