مردم سالاری (دموکراسی)
مردم سالاری (دموکراسی)؛ تجربه ی حکومت مردم بر خودشان و اجتناب از استبداد. غرب خاستگاه اصلی این مفهوم است. فراگیری و موفقیت این ایده در دوران مدرن منجر به آن شد تا در جوامع اسلامی نیز صورتی بومی شده آن با عنوان مردم سالاری دینی مطرح گردد. در نظام های دینی، مردم سالاری دينی بر محور رضايت مردم، ارزش مداری، حق مداری و قانون مداری استوار است.
تعریف مردم سالاری
«دموکراسی» که در زبان فارسی به «مردمسالاری» تعبیر میشود به شیوه‌ای از اداره جامعه[۱]، زندگی اجتماعی[۲]، و روش حکومتی[۳] اشاره دارد که در آن هر فرد از حیث مشارکت آزادانه در امور همگانی برخوردار از فرصت مساوی[۴] و دارای حق گزینش قانون و قانون‌گذاری است. عنوان «حکومت عدد» عنوانی است که می توان به عنوان ویژگی دموکراسی از آن یاد کرد[۵]؛ زیرا اکثریت می‌توانند فعلیت‌بخش باشند یا با مقبولیت خود زمینه ساز تحقق حکومت گردند[۶]. مفهوم مردمسالاری در تعریف کلی، بیان‌گر حاکمیت مردم و مقابله با استبداد است و تمرکز آن بر فرصت‌هایی است که مردم برای رصد رهبران سیاسی و حاکمان پیدا کرده و با قدرت و با استفاده از فرآیندهای مردم‌سالارانه آنها را در کنار هم قرار می‌دهند[۷]. اساساً مردمسالاری نوین، پارادایمی است که ریشه همه ایدئولوژی‌ها، اندیشه‌های سیاسی، اجتماعی، و اقتصادی نوین است و تفکر اومانیستی در حکم مادر تمامی آنها است؛ بنابراین همه‌ی گونه‌های مردمسالاری نوین ویژگی سکولاریستی و ضد دینی دارند و به رسمیت شناختن «حق حاکمیت و حکومت بشر» و نیز «حق قانون‌گذاری او» به‌صورت مستقل از خداوند و منقطع از وحی[۸] نقطه مشترک مردمسالاری غربی[۹] شناخته میشود.
مردم سالاری در اسلام
ادیان توحیدی و به‌ویژه اسلام یکی از حلقه‌های تسلسل تاریخی اندیشه مردمسالاری است[۱۰]. شاید مهمترین چالشی که مردمسالاری به‌ویژه در جوامع اسلامی با آن روبرو است، ایدئولوژی‌شدگی اسلام و ابتلای برداشت‌های دینی به جزم‌‌اندیشی است؛ درحالی‌که دین‌ورزی معرفت‌اندیش بیش از دین‌ورزی مصلحت‌اندیش و تجربت‌اندیش امکان سازگاری با مردمسالاری را پیدا می‌کند[۱۱]و مردمسالاری دينی به‌عنوان الگوی امت اسلامی در بيداری اسلامی فرض می-شود[۱۲]. از سوی دیگر پایه‌ی مردمسالاری و قانون‌مداری در قرآن و نهج‌البلاغه وجود دارد چنانچه در سیره پیامبر(ص) و امام علی(ع) نیز شاهد آنیم[۱۳]. هر چند برخی از اندیشمندان بر این باورند که مردمسالاری به‌دلیل شاکله غربی‌اش سرانجام به نظریات لیبرال منجر میشود و در ظرف تفکر اسلامی قرار نمی‌گیرد اما وحدت اسلام و مردمسالاری و سازگاری این‌دو همیشه مطرح بوده است[۱۴]؛. چنانچه در سال 1300 ه.ش میرزا کوچک‌خان جنگلی نخستین حکومت مبتنی‌بر مردم‌داری و مردم سالاری دینی را که مینیاتوری زیبا از جمهوری اسلامی ایران بود در منطقه گیلان پایه گذاری کرد[۱۵]. مردمسالاری دينی تفاسیر موجود در خصوص نظام مردمسالاری دینی در میان متفکران سیاسی ایران امروز، دربرگیرنده «اصالت دین در برابر مردمسالاری»، «اصالت مردمسالاری در برابر دین» و «اصالت توأمان دین و مردمسالاری» است و با توجه به توازنی که در تفسیر سوم بین شاخص‌های دینی و شاخص‌های مردم‌سالارانه حکومت پدیدار میشود، می‌توان حکومت مورد نظر آن را معنای منطقی و سنجیده مردمسالاری دینی تلقی کرد[۱۶].
مردم سالاری دينی
بر محور رضايت مردم، ارزش‌مداری، حق‌مداری و قانون‌مداری استوار است؛ امر به معروف و نهی از منكر عامل حفظ آن[۱۷]، اعتماد به ولایت فقیه، استکبارستیزی، ظلم‌ناپذیری و مقاومت از جمله مهمترین شاخصه‌های مردمسالاری دینی توصیف میشود. در میدان عمل، انتخابات که مهمترین شاخص توسعه سیاسی[۱۸] و نماد مردمسالاری نظام اسلامی است[۱۹]، نه‌تنها یک اقدام ملی و سیاسی بلکه یک تکلیف مذهبی و اسلامی تلقی میشود و انتخاب شایسته‌ترین‌ها از لحاظ باورهای انقلابی، اخلاقی و کارآمدی مد نظر است، بنابراین برخلاف مردمسالاری غربی علاوه‌بر رفاه مادی باید زمینه تعالی معنوی در جامعه اسلامی را هم فراهم کرد[۲۰].
نقادی مردمسالاری غربی
نقدهایی بر نظریه مردمسالاری وارد است که عدم بهره‌مندی از جهان‌بینی، ابهام نظری و مصداقی عدل، فقدان مشروعیت، و مسئولیت[۲۱]، ناتوانی از تبیین مبنای روشن برای حق[۲۲]، وجود تناقض در مبانی[۲۳]، تفاوت در واقعیت سیاسی و تعریف آن[۲۴]، نارسائی مفهومی، و دچارشدن به استبداد[۲۵] از جمله آنها است. علاوه‌برآن مردمسالاری نه‌تنها فرصت تشکیل تمدن‌های تاریخی را از مردم گرفته است بلکه به بزرگ‌ترین سازوکار تمدن‌خواری نظام سلطه بدل شده است. از دیگر سو تساوی رأی جامعه توده‌وار و فاقد بینش‌های عمیق با رأی فرهیختگان علم و دین در مردمسالاری یک فاجعه است که به فروپاشی‌های بزرگ‌تر هم خواهد انجامید[۲۶]. از این‌رو مردمسالاری در عمل به‌معنای تأمین منافع و خواست سرمایه‌داران حاکم بر سرنوشت جوامع است[۲۷].
مردم سالاری در جمهوری اسلامی
ایده جمهوری اسلامی و مردمسالاری دینی اوج نظریه‌پردازی و دستاورد عملی فقه سیاسی شیعه محسوب میشود و از این جهت که بین «مرجعیت دین در شئون اجتماعی» و «به رسمیت‌شناختن حاکمیت مردم نسبت به شئون خود» ایجاد تلفیق کرده است، ایده‌ای بدیع و تجربه‌ای نو در تاریخ اندیشه‌ها به‌شمار می-آید[۲۸] به‌طوری‌که گفتمان مردمسالاری اسلامی و دینی را در مقابل مردمسالاری غربی مطرح کرده[۲۹] و با وجود تهدیدهای فراوان از سوی استکبار جهانی، مظهر مردمسالاری دینی در منطقه و جهان تلقی میشود و فلسفه سیاسی نهفته در آن هم از جهت هستی‌شناختی و هم از جهت معیاری و ارزشی، دقیق و خالی از قاموس نظام لیبرال‌دموکراسی است و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران جلوه‌گر آن فلسفه شده است.[۳۰] در گفتمان امام خمینی مردمسالاری نه‌تنها در اسلام مورد پذيرش و پشتیبانی است، بلكه مردمسالاری واقعی را تنها در اسلام می‌توان یافت، بنابراين ايشان مفاهيم اساسی مردمسالاری را كه در حوزه‌ی نظری مورد قبول همگان است، به‌عنوان يک ارزش پذيرفته بودند[۳۱] و جمهوریت نظام را بر پایه مردم-سالاری مطلق می‌دیدند[۳۲] و با انقلاب اسلامی حکمیت و معیار بودن رأی در شیوه سیاسی حکومت و اداره کشور را در ایران عملیاتی ساختند[۳۳]. نظارت بر مسئولان در نظام جمهوری اسلامی برخلاف دموكراسی مستقيم که به‌طور مستقيم به مردم واگذار شده است، برعهده شورای نگهيان و مجلس خبرگان رهبری است؛ بدین‌ترتیب مجلس خبرگان بر رهبر، رهبر بر اعضای فقيه شورای نگهبان و مجلس شورای اسلامی بر اعضای حقوق‌دان شورای نگهبان نظارت دارد. نظارت بر رهبر، علاوه بر بعد بيرونی (مردمی) که از طریق فقهای شورای نگهبان و نمايندگان مردم در مجلس خبرگان رهبری انجام می‌پذیرد، بعد درونی (عدالت و تقوا) هم دارد. اما در دموكراسی‌های غربی نظارت از بيرون است که ضمانت اجرائی ندارد[۳۴]. تأکید بر نظام شورایی یکی از ویژگی‌های اندیشگانی طالقانی، شریعتی و همه نواندیشان بود و آیت الله طالقانی به‌عنوان طراح و نظریه‌پرداز شورا در سپهر سیاسی ایران قلمداد میشود[۳۵]؛ توضیح این‌که مفهوم شورا و مراجعه به خرد جمعی در زمینه امور اجتماعی که امری جمعی است و نه در حوزه احکام و معارف دین، با مردمسالاری کاملاً مطابقت دارد[۳۶] و در نظام جمهوری اسلامی یکی از ارکان مدیریت مردم بر مردم شوراهای اسلامی هستند[۳۷]. جایگزینی تله‌کراسی به جای دموکراسی در نظام جهانی جدید در سال‌های اخیر ابزار مردمسالاری برای سلطه بر جهان کارائی ندارد و مفهوم «تله‌کراسی» به‌معنای اعمال قدرت و حکمرانی از راه دور مطرح شده است. در واقع نظام سرمایه‌داری در این بازی جدید درصدد آن است که سبک زندگی آمریکایی را با استفاده از فضای مجازی، جهانی کند و از این راه، اندیشه همه مردم جهان را مهار نماید[۳۸].
منابع
پاورقی ها
- ↑ [http://islampedia.ir/fa/%d8%af%d9%85%d9%88%da%a9%d8%b1%d8%a7%d8%b3%db%8c-%d9%88-%d9%85%d8%b1%d8%af%d9%85-%d8%b3%d8%a7%d9%84%d8%a7%d8%b1%db%8c-%d8%af%db%8c%d9%86%db%8c/ . اسلام پدیا ]
- ↑ [https://fa.imamatpedia.com/wiki/%D8%AF%D9%85%D9%88%DA%A9%D8%B1%D8%A7%D8%B3%DB%8C . امامت‌پدیا ]
- ↑ [https://abadis.ir/fatofa/%D8%AF%D9%85%D9%88%DA%A9%D8%B1%D8%A7%D8%B3%DB%8C/ . دانشنامه آزاد فارسی ]
- ↑ [https://fa.imamatpedia.com/wiki/%D8%AF%D9%85%D9%88%DA%A9%D8%B1%D8%A7%D8%B3%DB%8C . امامت‌پدیا ]
- ↑ [https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D9%85%D9%88%DA%A9%D8%B1%D8%A7%D8%B3%DB%8C . ویکی پدیا ]
- ↑ [http://islampedia.ir/fa/%d8%af%d9%85%d9%88%da%a9%d8%b1%d8%a7%d8%b3%db%8c-%d9%88-%d9%85%d8%b1%d8%af%d9%85-%d8%b3%d8%a7%d9%84%d8%a7%d8%b1%db%8c-%d8%af%db%8c%d9%86%db%8c/ . اسلام پدیا ]
- ↑ . دین‌ورزی معرفت‌اندیش امکان سازگاری با مردمسالاری را پیدا می‌کند
- ↑ [http://fa.wikifeqh.ir/%D8%AF%D9%85%D9%88%DA%A9%D8%B1%D8%A7%D8%B3%DB%8C . ویکی‌فقه ]
- ↑ . آیت‌الله محسن اراکی بیان کرد: تکلیف نظریه مردمسالاری با جهان‌بینی روشن نیست/ «سیاست» همه فقه است، نه جزء فقه
- ↑ . احسان شریعتی در گفت‌وگو با ایکنا بیان کرد: طالقانی؛ پرتوی از توحید، فراخوانی به مردمسالاری شورایی
- ↑ . دین‌ورزی معرفت‌اندیش امکان سازگاری با مردمسالاری را پیدا می‌کند
- ↑ . مردمسالاری دينی الگوی امت اسلامی در بيداری اسلامی است
- ↑ . هاشمی: بنیان مردمسالاری در قرآن و نهج‌البلاغه نهفته است
- ↑ . لازمه اسلامیزه کردن مردمسالاری، وحدت حوزه و دانشگاه است
- ↑ . میرزا کوچک جنگلی؛ پایه گذار نخستین مردم سالاری دینی در ایران
- ↑ . عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز عنوان کرد: اصالت توأمان دین و مردمسالاری؛ معنای منطقی و سنجیده مردمسالاری دینی
- ↑ . شهید مطهری چهره‌ای از مردم سالاری دینی بود
- ↑ . انتخابات، شاخص توسعه سیاسی و جلوه مردم سالاری دینی است
- ↑ . انتخابات، مهمترین نماد مردم سالاری نظام اسلامی
- ↑ . انتخاب اصلح از ویژگی‌های مردم سالاری دینی است
- ↑ . آیت‌الله محسن اراکی بیان کرد: نسبیت مفهوم عدالت در نظام مردمسالاری/ معیار عینی عدل در اندیشه اسلامی
- ↑ . آیت‌الله اراکی: لیبرال مردمسالاری از تبیین مبانی برای «حق» و «عهد» ناتوان است
- ↑ . لازمه اسلامیزه کردن مردمسالاری، وحدت حوزه و دانشگاه است
- ↑ . دین‌ورزی معرفت‌اندیش امکان سازگاری با مردمسالاری را پیدا می‌کند
- ↑ . بازتعریف مردمسالاری در گفتمان امام‌خمینی(ره)
- ↑ . یادداشت/ آیا بتِ دوگانه استبداد مردمسالاری غربی قابل شکستن است؟
- ↑ . دشمنان برای لطمه زدن مردم سالاری دینی، اسلام‌های دروغین پرورش می‌دهند
- ↑ . تشریح نقش حاکمیت، مردم و فعالان سیاسی در صیانت از «مردم سالاری دینی»
- ↑ . انتخاب اصلح از ویژگی‌های مردم سالاری دینی است
- ↑ . رئیس قوه قضائیه: جمهوری اسلامی مظهر آزادی، امنیت و مردم سالاری دینی در منطقه و جهان است
- ↑ . بازتعریف مردمسالاری در گفتمان امام‌خمینی(ره)
- ↑ . امام خمینی، با جمهوریت نظام را بر پایه مردم سالاری مطلق می‌دیدند
- ↑ . دشمنان برای لطمه زدن مردم سالاری دینی، اسلام‌های دروغین پرورش می‌دهند
- ↑ . نظارت درونی؛ وجه تمایز مردمسالاری دینی و دموکراسی غربی
- ↑ . احسان شریعتی در گفت‌وگو با ایکنا بیان کرد: طالقانی؛ پرتوی از توحید، فراخوانی به مردمسالاری شورایی
- ↑ . حجت‌الاسلام کاملان در گفت‌وگو با ایکنا: مفهوم قرآنی شورا پذیرش عقل جمعی و مردمسالاری است
- ↑ . صحرائیان: شوراها نماد واقعی مردم سالاری دینی در نظام جمهوری اسلامی هستند
- ↑ . گذار از مردمسالاری به تله‌کراسی در شماره جدید «موعود»