علوم شناختی و قرآن

علوم شناختی و قرآن؛ به مجموعه مطالعاتی گفته می شود که با استفاده از ذهن، مغز یا هوش درصدد است تا مشکلات موجود در قرآن را راحت تر حل نماید و برای حل مشکلات جدید قرآنی و رویکرد جدید به قرآن راهکار پیدا کند. از این رو، برای به تحقق پیوستن نگاه نو و جدید به قرآن از طریق علوم شناختی، باید ظرفیت های موجود شناخته شود تا بتوان رویکرد جدید نسبت به قرآن لحاظ کرد.

علوم شناختی در اصطلاح

علوم شناختی به علومی گفته می شود که فرد با استفاده از ذهن، مغز و یا هوش از خود، از جهان و جامعه شناخت پیدا می‌کند. این شناخت میتواند با مشاهده واقعیت و تحلیل آن در ذهن ایجاد شود و فرد می تواند با استفاده از آن، به حل مشکلات جدید کمک کند. به بیان دیگر، مغز، ذهن و یا هوش انسان باید درست شناخته شود تا علوم شناختی به درستی شکل گیرد. از دانش‌های متعددی کمک می‌گیرد.

البته، در علم شناختی، نظریه‌های مختلفی در مورد روش شناختی در مغز مطرح است که یکی از تازه‌ترین آنها، بدن‌مندی است. ادعا بر این است که در مسائل شناختی فقط مغز درگیر نیست، بلکه شناخت، بدن‌ مهم است و کل بدن را درگیر شناخت میکند و تمام بدن به شناخت ربط دارد. البته، برای این مدعا، ادله محکمی نیست و برخی آزمایش‌ها این را نشان می‌دهد؛ اما تئوری مسلط در علوم شناختی این است که شناخت، محاسباتی است و آن هم نه به این معنا که محاسبه را عددی دانست؛ بلکه با استفاده از ماشین تورینگ و زبان فکر، یک مفهوم خوبی از محاسباتی بودن شناخت در ذهن پیدا کرد که تئوری غالب در علوم شناختی است و علوم کامپیوتری و هوش مصنوعی نیز از این تئوری برآمده است. از این دانش می‌توان در بسترهای زیادی بهره برد که یکی از آنها آموزش و پرورش شناختی است و با توجه به ضعف‌ها و قوت‌های انسان در بحث شناخت، می‌تواند به آموزش و پرورش کمک کند. همچنین، مداخلات شناختی برای اینکه بیماری‌ها را درمان کند، نیز مطمح‌نظر قرار گرفته است.

علاوه بر این، این شناخت در مورد علوم مختلف در برخی زمان، کاملا ذهنی، همانند زبان شناختی، مدل سازی شناختی، روانشناسی شناختی، فلسفه ذهن، هوش مصنوعی، زبانشناسی رایانه ای، علوم اعصاب شناختی باشد. علاوه بر این، علوم دیگر نیز در زمره علوم شناختی قرار دارد که به بررسی رابطه بدن با ذهن می پردازند. یکی از این علوم، همانند علم اقتصاد است که فرد با ذهن خود در جهت حل مسائل اقتصادی اقدام میکند. این علم با نام اقتصاد شناختی شناخته شده است.

همچنین، مهندسی شناختی، علوم دفاع شناختی، رسانه شناختی، روانشناسی تغییر ذهن، شناخت اجتماعی و روان شناسی سیاسی، آموزش و پرورش شناختی از جمله علوم شناختی محسوب می-شود. بر این اساس، علوم شناختی ابزارهایی را از علوم روان‌شناسی، علوم کامپیوتر، زبان‌شناسی، انسان‌شناسی، فلسفه و عصب‌شناسی با هم ترکیب می‌سازد تا عملکردهای هوش انسان را توضیح دهد. پیچیدگی «هوش» و «ذهن» موجب شده است برای بررسی زیرساخت‌ها و روساخت‌ها در این ارتباط، به مشارکت و هم‌افزاییِ این شِش رشته نیاز باشد. تمام این شش رشته باید دائماً با یکدیگر در تعامل باشند و داده‌های تازه خود را در اختیار یکدیگر قرار دهند و از این طریق از آسیب تحویل انگاری نسبت به شناخت مصون بمانند. همین امر موجب می‌شود علوم شناختی به عنوان یک فرارشته مورد نظر قرار بگیرد.

حوزه مطالعات علوم شناختی در قرآن

علوم شناختی از دو جهت برای مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن کریم می‌توانند مفید باشند که جهت آن ارتباطِ یک فرارشته با مطالعات قرآنی است و جهت دیگر، ارتباط آن با علوم انسانی و به شکل خاص، مطالعاتِ قرآنی به جهتِ ارتباطِ ناگسستنی شان با متن و ارتباط ذهن و فرهنگ خواهند بود. از این رو، علوم شناختی ارائه تفاسیرِ مناسب از ذهن و فرهنگ را در محوریتِ مباحث خود دارند؛ از این رو، کاربردِ علومِ شناختی در مطالعاتِ قرآنی گریزناپذیر خواهد بود.

در این ارتباط علوم شناختی میتوانند دست آورد‌های اساسیِ ذیل را برای مطالعات قرآنی در بر داشته باشند و با استفاده از ذهن و فرآیند‌های ذهنی، مدل های قرآین ترسیم نمایند. به شکل خاص، در مطالعاتِ قرآنی، بوسیله علوم شناختی می‌توان فهمید که ادراکِ مفسِّر به چه شکلی صورت می‌پذیرد. همچنین، می‌توان زبان طبیعی و نحوه شکل گیری و عملکردِ آن را تبیین کرد. علاوه بر این، علوم شناختی می‌توانند به تبیین و توضیحِ دست آوردهایِ ذهنی و فرهنگی و به شکل ویژه، ادراکاتِ تفسیری از آیاتِ قرآن بپردازند. زبان شناسی شناختی، روان شناسی شناختی، عصب شناسی و هوش مصنوعی در تفسیر قرآن از اساسی‌ترین علوم هستند که می‌توانند پژوهشگر را در دستیابی به چنین چیزی یاری نمایند. هر یک از این علوم نیز روش‌ها و ویژگی‌های خاص خود را برای یاری رساندن به مطالعات قرآنی در بر خواهند داشت.

برخی از علوم شناختی مانند معناشناسی شناختی نیز بر علوم اسلامی از قبیل دانش تفسیر قرآن و فهم متون دینی تأثیرگذار بوده‌اند و رهیافت‌های تازه‌ای در فهم آیات قرآن و احادیث به‌دست داده‌اند. همچنین فلسفه، کلام و فلسفه دینِ اسلامی بی‌نیاز از التفات به یافته‌های علوم شناختی نیستند. با این حال، کشف نظرگاه متون دینی و علوم اسلامی در باب یافته‌های علوم شناختی نیز از ضروریات تعامل علمی مثبت و سازنده این دو دسته از دانش‌هاست. بنابراین تأثیر متقابل و دوسویه علوم شناختی و علوم اسلامی می‌تواند عرصه‌های جدیدی از پژوهش را پایه‌ریزی کند. رویکرد «شناختی» (که از دستاوردهای علوم شناختی است) در برخی از علوم انسانی و اجتماعی، رهیافت‌ کاملاً تازه‌ای به این علوم بخشیده، شاخه‌های جدیدی از این علوم را پدید آورده است، از قبیل روان‌درمانی شناختی، قرآن شناختی، آموزش و پرورش شناختی، علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی شناختی، اقتصاد شناختی، انسان‌شناسی شناختی و مردم‌شناسی شناختی، مدیریت شناختی، بر این اساس، علوم شناختی می‌تواند پژوهش در موضوعات و مسائل مختلفِ انسانی را تحت تأثیر قرار دهد. برای نمونه، علم زبان شناختی در فهم قرآن تأثیر بسزایی دارد و استعاره‌های قرآن، شناختی بوده و ادبی نیست.

درواقع، علوم شناختی در مطالعات قرآنی را میتوان در دو حوزه متن قرآن و مبانی تفسیری بیان کرد. البته، باید از ورود مباحث شناختی به صورت افراطی و تفریطی جلوگیری به عمل آورد. ورود مباحث هرمنوتیکی به تفاسیر قرآنی نیز در زمره این مباحث قرار دارد. در مورد توضیح دادن تجسم اعمال در قیامت، وجود عالم برزخ، زندگی پس از مرگ و بسیاری از خصوصیات بهشت، قیامت و جهنم، بسیاری از مفسران، مخصوصاً کسانی که رنگ فلسفی بیشتری داشته‌اند، اینها را به وجود نفس مجرد نسبت می‌دهند و سعی دارند از آن طریق، این موارد را اثبات کنند؛ اما در علوم شناختی و در فلسفه ذهن میتوان این مسئله را با ابزارهای جدید به چالش کشیده‌اند.

همچنین، می‌توان از دستاوردهای علوم شناختی برای اثبات باورهای دینی استفاده کرد. البته، جریان الحادی معتقد است که وقتی مطالعات ذهن می‌تواند همه فرآیندهای ذهنی باور انسان‌ها به خدا و حیات پس از مرگ را توضیح دهد، نیازی به آوردن استدلال فراطبیعی وجود ندارد و کاملاً مشخص است که سوگیری‌های مغز انسان در اثر تکامل ایجاد شده است و ما براساس این سوگیری‌ها به فرشتگان و حیات بعد از مرگ و باورهای دینی اعتقاد پیدا کرد. اینها درواقع، سوگیری‌های شناختی ما هستند و چیزی جز فرایندهای ذهنی وجود ندارد و ما به ‌ازای عینی وجود ندارد و باید بر این سوگیری ها غلبه کرد.

نظریه اصلی در علوم شناختی دین این است که باورهای پایه به صورت طبیعی در انسان به وجود آمده است؛ لذا باورهای طبیعی بدون نیازمندی به آموزش شکل می‌گیرد و در مرحله بعد از طریق پدر، مادر، اجتماع این باورهای پایه تبدیل به نظام‌های الهیاتی می‌شود. در مطالعات قرآنی، مخاطب حقیقی قرآن، انسانی است که در فرهنگ‌ها زندگی می‌کند. انسان‌های روزگار نزول در مدل‌های فرهنگی خاصی زندگی می‌کردند و میتوان از طریق شناخت مدل‌های فرهنگی به فهم قرآن دست یافت. .

منابع

امامت پدیا

ایکنا

پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

دانشنامه پژوهه

دانشنامه حوزه

دائره المعارف اسلامی

ویکی پدیا