خوشنویسی

خوشنویسی؛ زیبانوشتن. این هنر از آنجایی که پیوند با نوشتن دارد از این رو از هنرهای مهم قرآنی در اعصار مختلف به شمار می آمده است.

معنای خوشنویسی

خوشنویسی یا خطاطی به معنی زیبانویسی یا نوشتن همراه با خلق زیبایی است.

تاریخچه خوشنویسی در ایران

در ایران پیش از اسلام با خطوط اوستایی یا پهلوی نگارش انجام می¬شد، ولی بعد از ورود اسلام، خط کوفی جایگزین خطوط گذشته شد. سپس پیشگامان خوشنویسی مانند ابن مقله بیضاوی، نسخ و ثلث را جایگزین خط کوفی کردند. پس از آن، خط نستعلیق به همت میرعلی هروی خلق شد. در قرن دهم هجری میرعماد قزوینی نستعلیق را به اوج خود رساند، اما در قرن ۱۱ درویش عبدالمجید خط شکسته را آفرید که زیبایی و ظرافت خیره¬کننده داشت. ابداع خطوط صد در صد ایرانی مانند نستعلیق و خط شکسته نستعلیق با ظهور اسلام در ایران اتفاق افتاد. ایران در زمانی بسیار کوتاه توانست با کمک استادانی مثل «پیر یحیی جمالی»، «عبدالله صیرفی»، «جعفر بایسنقری»، مرکز آفرینش‌های هنری خوش‌نویسی در پیوند با قرآن شود و نوآوری‌های مدام و تثبیت هنر خوشنویسی در تمدن ایرانی و اسلامی رقم خورد. با عبور خوشنویسی از محدوده کتابت کتاب، هنر کتیبه‌نویسی و پیوند آن با معماری، گامی بسیار مهم و بلند در مسیر تثبیت هنر خوش‌نویسی به عنوان یک هنر و آمیزش سازگارانه آن با هنرهای دیگر برداشته شد که حتی در ظروف و اشیاء فراوان و اشیاء کاربردی حضور هنر خوش‌نویسی دیده می-شود. خوشنویسی در ایران، در دوران قاجاریه به اوج شکوفایی خود رسید. در این دوران، خوشنویسان از پرکارترین خوشنویسان محسوب می‌شوند؛ لیکن در اواخر این دوره، و از آغاز قرن چهاردهم یک خلا‍ً اساسی در هنر خوشنویسی ایجاد شد. بعد از این خلأ، در نیمه دوم قرن چهاردهم قمری با تلاش‌های استادان احمدنجفی زنجانی و مرحوم فضایلی و ظهور اساتیدی چون استاد صمدی و موحد رونق بیشتری یافت. هنر خوشنویسی همانند سایر هنرها، هنر اصیل ایرانی است که متاًسفانه در گذشته و در حال حاضر، به‌جای اینکه فراخور شأن بلند و تاریخی آن مشمول مهر باشد، مورد بی‌مهری قرار گرفته است. بعد از دوره قاجاریه تا اوایل دهه ۶۰، چیز خاصی به عنوان خوشنویسی در ایران نداشتیم. خوشنویسی در دوره پهلوی چنان دچار فقر بود که حتی حرکت‌های فردی خوشنویسی هم نداشتیم، فقط تک ستاره‌هایی خاص مانند برادران میرخانی و استاد علی¬اکبر کاوه، فضای خوشنویسی کشور را تأمین می‌کردند.

ابزارهای خوشنویسی

ابزار مهم و اصلی خوشنویسی عبارتند از: قلم‌نی نوع مرغوب آن از نیهای شوشتری و دزفولی یا نی خیزران، کاغذ دست¬ساز گذشته و کاغذهای گلاسه امروزی، مرکب مخصوص خوشنویسی، دوات، لیقه، قلمتراش، قط زن، سنگ تیزکن قلمتراش، قلمدان، زیردستی از نوع فوم یا چرمی، مِسطره، ابزار به‌هم زدن لیقه و مرکب، قاشق مخصوص آب ریختن در دوات یا قطره چکان.

کاربرد خوشنویسی

به گواهی تاریخ، از مهم‌ترین موارد کاربرد هنر خوشنویسی، کتابت قرآن بوده است. همچنین، عموم مخاطبان هم به متن قرآن در قالب خطوط خوشنویسی عادت کرده‌اند. به اعتقاد برخی از صاحب‌نظران، هنر خوشنویسی در جهان اسلام، ارتباط وثیقی با کتابت کلام الهی دارد و از طرفی اهتمام خوشنویسان در طول تاریخ به کتابت قرآن شاهد همین ارتباط و خلوص هنرمندان است. در تاریخ خوشنویسی ایران، غیر از متون مقدس، خط نستعلیق حتی در ادبیات، دیوان‌های شعری از جمله دیوان حافظ همواره مورد استقبال قرار گرفته است.

رابطه خوشنویسی با قرآن

پیوند میان هنر خوشنویسی با قرآن و کتب ادعیه آنچنان است که استادان بزرگ با عشق و دلدادگی به کلام وحی، آثاری خلق کردند که امروزه زینت‌بخش موزه‌های جهان و افتخار کشورهای اسلامی است. در واقع قرآن سبب پیشرفت و تحول عظیمی در خط و خطاطی شد. آخرین وحی آسمانی با امر به خواندن به‌نام خالق کریمی که انسان را آفرید و با قلم آنچه را نمی‌دانست، به او آموخت، آغاز شده. در آیه دوم سوره طور، به کتاب مسطور، یعنی کتاب نوشته‌شده، سوگند یاد شده. همین‌طور در آیات ۱۹ سوره الحاقه، ۱۱ سوره انفطار و ۲۸۲ سوره بقره از کتابت یاد شده است. علاوه بر این، احادیثی از پیشوایان دین بر اهمیت هنر آسمانی خوشنویسی، اشاره می‌کنند. خوشنویسی به علت پیوند با کتابت قرآن، رتبه نخست را در هنر اسلامی داراست. درباره اهمیت خوشنویسی و جایگاه آن در کتابت قرآن همین بس که حضرت علی(ع) از اولین کاتبان کتابت قرآن است. خوشنویسی به هیچ وجه جدای از قرآن نیست. از همان ابتدای نزول قرآن، کتابت آن نیز توسط کاتبان آن زمان با خط کوفی آغاز شد و بعد از کشف خطوط شش‌گانه کتابت‌های متعددی صورت گرفت.

رمز ماندگاری خوشنویسی

شاخه‌ای از خصوصیات اخلاقی، رفتاری و عملکردی انسان، از دین و مذهب نشئت می‌گیرد و این مذهب، به وسیله شعر و نوشته به نسل‌های بعد به یادگار و امانت گذاشته می¬شود. هرکس بتواند بهترین هنر را از خود در این عرصه ارائه دهد، به ماندگاری چهره خود اقدام می‌کند. به همین دلیل خوشنویسی با پیشرفت تکنولوژی و مشکلات جامعه، به‌عنوان هنر برتر محسوب می‌شود. خوشنویسی، به‌صورت مستقیم با روح لطیف انسان در ارتباط بوده و بر آن تاثیر می‌گذارد، به طوری‌که انسان اگر استرس و اضطراب داشته باشد، نمی‌تواند جمله‌ای بنویسد، ولی فردی که استرس داشته باشد، می‌تواند نقاشی بکشد و یا حتی شعر بگوید. همچنین، هنر خوشنویسی اعتبار و زیبایی خود را از قرآن وام گرفته است. این امتیاز تنها به یک سبک و روش خاص خط خلاصه نمی‌شود، بلکه تمامی خط‌های مرسوم در زبان عربی و فارسی پیوندی نزدیک با کلام قرآن خورده‌اند. چون از ابتدای کتابت قرآن همیشه سعی شده که قرآن به زیباترین رسم ممکن نوشته شود، برای همین همه قرآن¬های تاریخ اسلام از زیبایی رسم¬الخط بهره برده¬اند. همین امتیاز سبب شده تا این هنر ماندگار شود.

منابع

ایکنا

ویکی‌پدیا.