معرفت نفس

معرفت نفس؛ معنای خودشناسی و شناخت خویشتن. در روایات معصومان(علیهم السلام)، از آثار معرفت نفس، شناخت ربّ می‌باشد. این معرفت در عرفان اسلامی از مهم‌ترین اصول به شمار آمده است. در باب اهمیت معرفت نفس نیز، بر اساس بعضی از روایت‌ها، امام علی(ع) معرفت نفس را غایت معرفت، سودمندترین معارف و نیل به فوز اکبر دانسته و از کسی که به خود جاهل بوده، اما درصدد معرفت خدا بر آمده، اظهار تعجب کرده است. از مهمترین راه های کسب معرفت نفس تزکیه و مطالعه نامبرده شده است.

مفهوم شناسی

معرفتِ نفْس شناخت حقیقت خویشتن و شناخت تمام ابعاد وجودی انسان است. به تعبیری دیگر همان روان‌شناسی و خودشناسی است که نزدیک‌ترین راه‌ها به ماورای طبیعت، و صراط مستقیم خداشناسی می‌باشد. انسان به عنوان بزرگ‌ترین جدول بحر وجود، و جامع‌ترین دفتر غیب و شهود، و کامل‌ترین مظهر واجب الوجود است. لذا بیشتر محققان بر این باورند که شناخت برخی از ابعاد نفس امکان دارد، اگر چه شناخت تمام ابعاد آن ممکن نباشد. از نظر حضرت علی(ع) معرفه النفس انفع المعارف است. معرفت نفس همان روانشناسی و خودشناسی است که نزدیک ترین راه به ماورای طبیعت و صراط مستقیم خداشناسی است. بیشترین و مهمترین و ضروری‌ترین کار این است که انسان از حقیقت خود غفلت نکند، اگر حقیقت انسان روشن شد که انسان یک موجود فقیر است و از طرفی ذاتاً به خدا مرتبط است، نتیجه آن خواهد بود که انسان پس از شناخت حقیقت خود، خدا را خواهد شناخت. به همین دلیل، بالاترین حکمت‌ها معرفت نفس است، چرا که اگر انسان ارزش و اهمیت نفس خویش را بداند هرگز آن را به قیمت کم‌بها نخواهد فروخت.

آثار و برکات معرفت نفس

برای شناختن خویشتن آثار و نتایجی ذکر شده، که خداشناسی، جهان‌شناسی و انسان‌شناسی از جمله آنهاست. افزون بر آن آثاری شمرده شده که عبارتند از:1.معرفت توحیدی به خدا، 2. خوف و خشیت الهی، 3. کناره گیری از دنیا و دنیاگریزی، 4. خویشتن یابی و خودنگهداری نفس، 5.بصیرت نفس و روشن بینی، 6.روزی های مادی و معنوی، 7. حیات طیبه، 8. شهود ملکوت، 9.رویت خدا با چشم دل،10. ادراک حقیقی ایمان و یقین، 11.گشایش راه معرفت به خدا از خدا، 12.معرفت به پیامبراعظم و ائمه. همچنین خودشناسی ارتباط وثیقی با دگرشناسی دارد.، بر اساس روایات اگر فرد خود را شناخت دیگران را هم بهتر خواهد شناخت. این درحالی است که معرفت نفس را می‌توان پایه اصلی خداشناسی، جهان‌شناسی و درادامه معادشناسی دانست..همچنین خودشناسى موجب می‌شود‌، فرد بتواند توانايی‌ها و ظرفيت‌هاى خود را بشناسد و مایه تعالی و كمال انسان شده، و قلبش را حریم امن الهی نماید، چون اگر کسی پی به شرافت خود برد، هیچ وقت اسیر خواهش‌های نفسانی خویش نمی‌شود. افزون بر این به نظر آیت الله جوادی آملی، از مفسران شیعه، با معرفت نفس بسیاری از معارف علمی و فضایل اخلاقی برای انسان به دست می‌آید، معرفت توحیدی، خوف و خشیت الهی، کناره‌گیری از دنیا، خودنگه‌داری نفس، شهود ملکوت، معرفت به پیامبر(ص) و ائمه(ع)، و ورود به ولایت الهی از جمله آثار و نتایج معرفت نفس معرفی شده است.

معرفت نفس از منظر قرآن و روایات

واژه معرفت نفس در قرآن به صراحت بیان نشده، اما علامه محمدحسین طباطبایی و آیت الله جوادی آملی از مفسران معاصر شیعه، آیه‌های «عَلَیْکُمْ أَنفُسَکُمْ؛ به خودتان بپردازید»، «سَنُرِ‌یهِمْ آیاتِنَا...فِی أَنفُسِهِمْ؛ به‌زودی نشانه‌های خود را... در دل‌هایشان به آن‌ها نشان خواهیم داد» و «وَ فِی الْأَرْضِ آیاتٌ لِلْمُوقِنِینَ، وَ فِی أَنْفُسِکُم؛ و روی زمین برای اهل یقین نشانه‌هایی است و در خود شما» را ناظر به این موضوع دانسته‌اند، علامه طباطبایی ذیل آیه ۱۰۵ سوره مائده بحث‌های مفصلی را در رابطه با معرفت نفس ارائه کرده است. در جوامع روایی شیعه معرفت نفس به صراحت مورد تأکید قرار گرفته و تنها در کتاب غرر الحکم ۲۸ روایت در مورد آن بیان شده است. در حدیث مشهوری از پیامبر اسلام(ص) و امام علی(ع) که به حدیث معرفت نفس شهرت دارد، آمده است: «هر کس خود را بشناسد، قطعاً خدایش را خواهد شناخت». ملاصدرا با استفاده از حدیث معرفت نفس، برهان معرفت نفس را بیان کرده و آن را پس از برهان صدیقین ارزشمندترین برهان برای اثبات و شناخت خدا شمرده است. به نظر آیت الله جوادی آملی، از مفسران شیعه، با معرفت نفس بسیاری از معارف علمی و فضایل اخلاقی برای انسان به دست می‌آید، معرفت توحیدی، خوف و خشیت الهی، کناره‌گیری از دنیا، خودنگه‌داری نفس، شهود ملکوت، معرفت به پیامبر(ص) و ائمه(ع)، و ورود به ولایت الهی از جمله آثار و نتایج معرفت نفس معرفی شده است. افزون بر این خداوند متعال در آیه ۷۱ سوره ذاریات فرموده که در وجود شما نشانه‌هاست و باید بصیرت بیابید. در آیات ۱۰۵ سوره مائده، ۸ سوره روم، ۵۳ سوره فصلت و ۱۹ سوره حشر، انسان تشویق شده است که به نفس خود بپردازد و قرآن برای اینکه تاکید کند که باید به سوی خودشناسی بروید، از این دست عبارات استفاده کرده است.

راه دستیابی به معرفت نفس

تزکیه مقدمه‌ای است که در وهله اول انسان از علم نتیجه مطلوب بگیرد و سپس مسیر عبودیت را به شکل صحیح و سالم بپیماید. اخلاق همان تزکیه است برای اینکه انسان خُلق خود را عوض و آن را زیر و رو کند. چنانکه تزکیه نفس از عوامل مهمی معرفی شده که راه شناخت خویشتن را تسهیل می‌کند. همچنین اذکار و اوراد اعتکاف، به عنوان اعمال مستحبی بیان می‌شوند. به این معنا که اگر کسی بخواهد واقعا به فلسفه اعتکاف که معرفت النفس و سپس معرفت الله است، برسد. باید از تمامی فضاهای حاشیه‌ای فاصله بگیرد و هدف اصلی یعنی همان ارتباط با خدا را در نظر داشته باشد. در واقع شناخت، معرفت و خلوت، زمانی حاصل می‌شود که با ملزوماتش همراه باشد. افزون بر این، یکی از ساده ترین راه های خودشناسی ‌مطالعه‌ است.

منابع

ویکی پدیا

ویکی پرسش

ویکی شیعه

ایکنا