ریشه «ظهر» (ẒHR)؛ پشت؛ همپشتی، یاری کردن یکدیگر؛ ظِهار کردن. این ریشه در این معنا 31 بار به‌کار رفته است.

معنای لغوی

ظَهر: (بفتح ظ) پشت. معنى اصلى كلمه بنا بر قول راغب همين است و معانى ديگر باعتبار آن ميباشد، بطور استعاره گفته‏اند: ظهر الارض و بطنها. يعنى روى زمين و شكم آن در آيه ذيل بمعنى اصلى است‏ «وَ وَضَعْنا عَنْكَ وِزْرَكَ. الَّذِي أَنْقَضَ‏ ظَهْرَكَ‏» انشراح: 2 و 3. و در آيه‏ «ما تَرَكَ عَلى‏ ظَهْرِها مِنْ دَابَّةٍ» فاطر: 45. مراد روى زمين است جمع آن در قرآن ظهور است: «وَ لَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ‏ ظُهُورِها» بقره: 189.

ظِهْرِىّ: (بكسر ظ) چيزى است كه بپشت انداخته و فراموشش كنند راغب گويد: «مَا تَجْعَلُهُ‏ بِظَهْرِكَ‏ فَتَنْسَاهُ» بنظر جوامع الجامع تبديل فتح آن بكسر در اثر اضافه بياء نسبت است‏ «أَ رَهْطِي أَعَزُّ عَلَيْكُمْ مِنَ اللَّهِ وَ اتَّخَذْتُمُوهُ وَراءَكُمْ‏ ظِهْرِيًّا» هود: 92. آيا طائفه من بر شما از خدا عزيزتر است كه او را پشت سر انداخته و بى اعتنا هستيد (قاموس قرآن، ج4، ص275).

مُظَاهَرَه‏: همپشتى. يارى. «وَ ظاهَرُوا عَلى‏ إِخْراجِكُمْ» ممتحنه: 9. «تَظاهَرُونَ‏ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ» بقره: 85.

ظهير: همپشت. كمك. «وَ لَوْ كانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ‏ ظَهِيراً» اسراء: 88. «وَ كانَ الْكافِرُ عَلى‏ رَبِّهِ‏ ظَهِيراً» فرقان: 55. كافر بر عليه پروردگارش كمك شيطان است.

ظهار:  ظِهَار و مُظَاهَرَه آنست كه كسى بزنش بگويد: «أَنْتِ عَلَيَّ كَظَهْرِ أُمِّي» تو بر من مانند پشت مادرم هستى. و از آيه‏ «وَ ما جَعَلَ أَزْواجَكُمُ اللَّائِي‏ تُظاهِرُونَ‏ مِنْهُنَّ أُمَّهاتِكُمْ» احزاب: 4 روشن ميشود كه عرب با گفتن جمله فوق زنش را مثل مادر خويش ميدانست و آن طلاق بود، آيه ميگويد با گفتن اين كلمه زن مادر نميشود (قاموس قرآن، ج4، ص276).

ساخت‌های صرفی در قرآن

معنای پشتیبانی

ظاهَرَ (فعل باب مفاعله: یاری کردن): 3 بار

تَظاهَرَ (فعل باب تفاعل): 3 بار

ظَهیر (صفت فعیل): 6 بار

معنای پشت

ظَهر (اسم): 15 بار

ظِهرِیّ (صفت منسوب): 1 بار

ظاهَرَ1 (فعل باب مفاعله: ظِهار کردن): 3 بار

ریشه‌شناسی

زبان لفظ لفظ با آوانویسی عربی معنای انگلیسی معنای فارسی توضیح منبع
قرآن ظَهر ظَهر ظَهر ظَهر: پشت قاموس قرآن، ج‏4، ص: 275
آفروآسیایی *č̣ihr- ظهر tail; back; buttocks دم؛ پشت؛ باسن
سامی *t_̣Vhr- ظهر back پشت
اکدی ṣēru صِرُ 'back' (also 'over, upon, above, etc.', see below) "پشت" (همچنین "بالا، روی، بالا، و غیره" [CAD ṣ 139],
اگاریتی ẓr ظر 'Rücken' [Aist 272] (note the absence of h)
کنعانی AMARNA ṣú-uh_-ru-ma (or ṣú-ú-ru-ma) صُ-ُخ-رُ-مَ (ُر صُ-ُ-رُ-مَ) 'back'. 'پشت'.
عربی d_̣ahr- ضَهر- 'dos' بازگشت؟ [BK 2 145-146]

منابع

ظهر (واژگان)

منابع ریشه شناسی 2