ظهر (پشت)
ریشه «ظهر» (ẒHR)؛ پشت؛ همپشتی، یاری کردن یکدیگر؛ ظِهار کردن. این ریشه در این معنا 31 بار به‌کار رفته است.
معنای لغوی
ظَهر: (بفتح ظ) پشت. معنى اصلى كلمه بنا بر قول راغب همين است و معانى ديگر باعتبار آن ميباشد، بطور استعاره گفتهاند: ظهر الارض و بطنها. يعنى روى زمين و شكم آن در آيه ذيل بمعنى اصلى است «وَ وَضَعْنا عَنْكَ وِزْرَكَ. الَّذِي أَنْقَضَ ظَهْرَكَ» انشراح: 2 و 3. و در آيه «ما تَرَكَ عَلى ظَهْرِها مِنْ دَابَّةٍ» فاطر: 45. مراد روى زمين است جمع آن در قرآن ظهور است: «وَ لَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِها» بقره: 189.
ظِهْرِىّ: (بكسر ظ) چيزى است كه بپشت انداخته و فراموشش كنند راغب گويد: «مَا تَجْعَلُهُ بِظَهْرِكَ فَتَنْسَاهُ» بنظر جوامع الجامع تبديل فتح آن بكسر در اثر اضافه بياء نسبت است «أَ رَهْطِي أَعَزُّ عَلَيْكُمْ مِنَ اللَّهِ وَ اتَّخَذْتُمُوهُ وَراءَكُمْ ظِهْرِيًّا» هود: 92. آيا طائفه من بر شما از خدا عزيزتر است كه او را پشت سر انداخته و بى اعتنا هستيد (قاموس قرآن، ج4، ص275).
مُظَاهَرَه: همپشتى. يارى. «وَ ظاهَرُوا عَلى إِخْراجِكُمْ» ممتحنه: 9. «تَظاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ» بقره: 85.
ظهير: همپشت. كمك. «وَ لَوْ كانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيراً» اسراء: 88. «وَ كانَ الْكافِرُ عَلى رَبِّهِ ظَهِيراً» فرقان: 55. كافر بر عليه پروردگارش كمك شيطان است.
ظهار: ظِهَار و مُظَاهَرَه آنست كه كسى بزنش بگويد: «أَنْتِ عَلَيَّ كَظَهْرِ أُمِّي» تو بر من مانند پشت مادرم هستى. و از آيه «وَ ما جَعَلَ أَزْواجَكُمُ اللَّائِي تُظاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهاتِكُمْ» احزاب: 4 روشن ميشود كه عرب با گفتن جمله فوق زنش را مثل مادر خويش ميدانست و آن طلاق بود، آيه ميگويد با گفتن اين كلمه زن مادر نميشود (قاموس قرآن، ج4، ص276).
ساخت‌های صرفی در قرآن
معنای پشتیبانی
ظاهَرَ (فعل باب مفاعله: یاری کردن): 3 بار
تَظاهَرَ (فعل باب تفاعل): 3 بار
ظَهیر (صفت فعیل): 6 بار
معنای پشت
ظَهر (اسم): 15 بار
ظِهرِیّ (صفت منسوب): 1 بار
ظاهَرَ1 (فعل باب مفاعله: ظِهار کردن): 3 بار
ریشه‌شناسی
| زبان | لفظ | لفظ با آوانویسی عربی | معنای انگلیسی | معنای فارسی | توضیح | منبع |
| قرآن | ظَهر | ظَهر | ظَهر | ظَهر: پشت | قاموس قرآن، ج4، ص: 275 | |
| آفروآسیایی | *č̣ihr- | ظهر | tail; back; buttocks | دم؛ پشت؛ باسن | ||
| سامی | *t_̣Vhr- | ظهر | back | پشت | ||
| اکدی | ṣēru | صِرُ | 'back' (also 'over, upon, above, etc.', see below) | "پشت" (همچنین "بالا، روی، بالا، و غیره" | [CAD ṣ 139], | |
| اگاریتی | ẓr | ظر | 'Rücken' | [Aist 272] (note the absence of h) | ||
| کنعانی | AMARNA ṣú-uh_-ru-ma (or ṣú-ú-ru-ma) | صُ-ُخ-رُ-مَ (ُر صُ-ُ-رُ-مَ) | 'back'. | 'پشت'. | ||
| عربی | d_̣ahr- | ضَهر- | 'dos' | بازگشت؟ | [BK 2 145-146] |