شیر مادر

شیر مادر: منبع غذایی موجود در پستان‌های مادر برای نوزاد. بهترین، کامل‌ترین و سازگارترین غذا پس از تولد کودکان، شیر مادر است. تغذیه با شیر مادر به‌عنوان یک حق برای کودک در دین اسلام به رسمیت شناخته شده و به آن توصیه بسیار شده است. توصیه قرآن و احادیث به استفاده از شیر مادر برای کودک، علاوه بر جنبۀ تغذیه‌ای و ترکیب شیمیایی آن، به برآورده‌ کردن نیازهای روانی و روحی کودک نیز توجه دارد. از جنبۀ دیگر، مادر هم از شیردهی به فرزند خود منتفع خواهد شد. خداوند آنچنان مواد مغذی در شیر مادر قرار داده که برای رشد و نمو نوزاد کافی است و تاثیر به‌سزایی در تامین و حفظ سلامت جسمی، روحی و روانی کودک دارد و این مهم از نظر علم پزشکی و روانشناختی نیز ثابت شده است.

تعریف شیر

مادر شیر مادر، غذای نوزاد در حدود دوسال اول زندگی‌اش است که از طریق پستان مادر ایجاد می‌شود. در حقیقت بدن مادر، هنگام بارداری، مایعی به نام شیر تولیده کرده که نوزاد به وسیلۀ مکیدن پستان‌های مادر خود از آن تغذیه می‌کند. این مایع دارای موارد مغذی بسیاری بوده که متناسب با سیستم بدن نوزاد و در پرورش و تکامل جسمی او اثرگذار است تغذیۀ کودکان از این طریق، فواید بسیاری برای کودک و مادر دارد.

اهمیت شیر مادر از دیدگاه اسلام

در پی دستیابی مجامع علمی به شناختی نو نسبت به اهمیت و نقش شیر مادر، رویکرد جهانی به ترویج تغذیه با شیر مادر افزون گشته و تقریبا به شکل مستمر اطلاعات جدیدی حاکی از بی‌مانندی شیر مادر در تامین، حفظ و ارتقای سلامت، رشد و تکامل مطلوب کودکان، منتشر می‌گردد. در حالیکه متجاوز از چهارده قرن است که در آموزه‌های اسلامی نکات مهمی دربارۀ شیر مادر مطرح شده است. در حدیثی از نبی مکرم اسلام(ص) تاکید کرده‌اند: «برای کودک هیچ شیری بهتر از شیر مادرش نیست». امام علی(ع) نیز می‌فرمایند: «کودک با هیچ شیری تغذیه نمی‌شود که به اندازه شیر مادر خودش مبارک و بابرکت باشد.» این موضوع در اسلام از چنان اهمیتی برخوردار است که پیامبر اسلام (ص) در این‌باره می‌فرماید: «هر زنی که بچه‌اش را شیر بدهد خدا در مقابل هر مرتبه‌ای که بچه از پستانش شیر بمکد، ثواب آزاد کردن بنده‌ای به او عطا می‌فرماید و هنگامی که دوران شیرخوارگی به اتمام رسید و بچه را از شیر بازگرفت، فرشتۀ بزرگوار الهی دست بر پهلویش نهاده، می‌گوید: زندگی را دوباره آغاز کن که خدا گناهان گذشته‌ات را آمرزید»

توصیه‌های اسلام برای شیر دادن به فرزند

در روایات به جنبه اخلاقی زن شیرده نیز اشاره شده و بیان می‌شود که شیر مادر برای نوزاد از چنان اهمیتی برخوردار است که می‌تواند طبیعت او را تغییر دهد، از این‌رو باید در انتخاب زنی که این وظیفه را به‌عهده می‌گیرد، احتیاط شود. همچنین بنابر توصیه‌های اسلام، وضو گرفتن مادر باعث افزایش معنویت شیردهی می‌شود. وضو داشتن، نور است و شیردهی با وضو و قرائت سوره قدر و آیات قرآن با نور همراه می‌شود و معنویت و آرامشی برای مادر ایجاد کرده که این معنویت به تمام وجود کودک منقل خواهد شد.

شیر مادر در قرآن

بحث شیر دادن و شیر مادر حدود هشت مرتبه و در هشت آیه از قرآن به صورت مستقیم و متفاوت بیان شده است و برای آن بازۀ زمانی حداقل 21 ماه و حداکثر 24 ماه (دوسال) در نظر گرفته شده است. خداوند متعال دربارۀ حداقل مدت شیردهی کودک می‌فرماید: «وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا...؛ و ما انسان را به احسان در حق پدر و مادر خود سفارش کردیم، که مادر با رنج و زحمت بار حمل او کشید و باز با درد و مشقت وضع حمل نمود و ۳۰ ماه تمام مدت حمل و شیرخواری او بود...» با کسر نُه ماه زمان بارداری مادر از سی ماه مذکور در آیه، مدت زمان شیردهی، بیست و یکماه تعریف شده است. همچنین خداوند متعال دربارۀ حداکثر بازۀ شیردهی نیز چنین می‌فرماید: «وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَن اَرادَ اَن یُتِمَّ الرَّضاعه...؛ مادران باید دو سال کامل فرزندان خود را شیر دهند، البته آن کسی که بخواهد فرزند را شیر تمام دهد...» یعنی هر کسی از شما که اراده کامل کردن شیردهی را دارد دو سال کامل باید شیر دهد. نکتۀ قابل توجه دیگر در این آیه، این است که خداوند از کلمه والده یعنی کسی که خودش به دنیا آورده و کودک را زاییده است، استفاده کرده است. اگر از کلمه اُم استفاده می‌شد هم مادری که او را متولد کرده و هم مادری که او را بزرگ کرده است را شامل می‌شد اما آیه قرآن از کلمه والده استفاده کرده یعنی مادر اولاد خودش را دو سال کامل شیر دهد. علاوه بر آیات فوق، در آیات دیگری از جمله آیه ۲۳ سوره نساء، مسأله خویشاوندی رضاعی، آیه دوم سوره حج، پیوستگی و انس مادر شیرده و طفل شیر خوار و آیه ۱۲ سوره القصص، شرح وقایع به آب افکندن موسی و از آب گرفتن او توسط دربار فرعون و توجه پروردگار به مسأله تغذیه این کودک با شیر مادر خودش عنوان شده است.

خداشناسی در شیرخوردن نوزاد

امروزه در دنیا چه مسلمانان و چه غیر مسلمانان نیز در تحقیقات خود به این نتیجه رسیده‌اند که بهترین، کامل‌ترین و سازگارترین غذا پس از تولد کودکان، شیر مادر است که با توجه به نیازهای بدنی کودک در سینه مادر تولید می‌شود. در شیر دادن و مکیدن شیر از سینه‌ مادر اسرار زیادی وجود دارد: حضرت علی(ع) می‌فرماید: بچه از کجا یاد گرفته است که چگونه باید سینه مادر را بمکد چه کسی به او آموزش داده است؟، در این شیر خوردن یک خداشناسی نهفته است که کوچک‌ترین بحث آن این است که خداوند این امر را در ذات نوزاد قرار داده است.

تأثیرات شیر مادر بر کودک

تاثیرات روحی ـ روانی

براساس اصول روانشناسی نخستین لذت‌ کودک زیر یک سال از طریق مکیدن حاصل می‌شود و این احساس خوشایند، مزیت روانی تغذیۀ او از شیر مادرش محسوب می‌شود. طبق نظریه‌های روانشناسی، اگر کودک نتواند این کار را انجام دهد اثرات ناگواری بر روان او می‌گذارد. تغذیه کودک از طریق شیرمادر سبب ایجاد ارتباط عاطفی بین کودک با مادر می‌شود و این امر از طریق پستانک امکان‌پذیر نیست. همچنین خوردن شیر مادر امنیت روانی برای نوزاد به وجود می‌آورد. چنانچه مادر نتواند نیاز‌ روحی و روانی کودک را از طریق شیر دادن برآورده کند، کودک در آینده دچار چالش‌های روانی می‌شود.

تاثیرات جسمی

تغذیه با شیر مادر بر سلامت حال و آینده مادر و کودک اثرات مفید بسیاری دارد؛ تغذیه از پستان مادر برای رشد و تکامل فک و صورت، عضلات زبان و عضلات شیپور استاش مفید است، میزان بروز عفونت گوش میانی را کاهش داده و گفتار را روان‌تر و قابل‌فهم‌تر می‌کند. شیرمادر از پوسیدگی دندان پیشگیری کرده و شیرخوار در مصرف شیر، توان خودتنظیمی پیدا می‌کند که بر تنظیم اشتهای کودک اثر می‌کند. تغذیه با شیر مادر تامین‌کننده ‌گرما، صمیمیت و تماس مادر و کودکان است که به ارتقاء تکامل جسمی و عاطفی کودک منجر می‌شود. تغذیه با شیر مادر در تنظیم فشار خون و کاهش خطر چاقی در سنین بزرگسالی مؤثر است. کودکانی که با شیر مادر تغذیه نمی‌شوند در معرض بیماری‌های عفونی مثل اسهال، عفونت‌های گوارشی، عفونت‌های تنفسی، عفونت‌های کلیه و مجاری ادراری و التهاب روده که منجر به نقرس روده در نوزادان نارس می‌شود، هستند. شیر مادر دارای تمام مواد مغذی، کالری و مایعاتی است که کودک برای سالم بودن نیاز دارد. همچنین دارای فاکتورهای رشدی است که بهترین حالت رشد اعضای بدن کودک را تضمین می‌کند؛ این ماده حاوی بسیاری از فرمول‌هاست که کودک را از بسیاری از بیماری‌ها و عفونت‌ها محافظت خواهد کرد. تحقیقات همچنین حاکی از آن است که تغذیه با شیر مادر می‌تواند در برابر چاقی ناگهانی نوزادان، دیابت، آسم، اگزما، کولیت و برخی از سرطان‌ها محافظت کند. به دلیل فواید فراوان شیر مادر، استاندارد طلایی تغذیه کودک، تغذیه با شیر مادر است و به‌عنوان مایع طلایی معرفی می‌شود. شیر مادر در روزهای اول، حاوی مواد مفیدی برای مقابله در برابر بیماری‌هاست بدین ترتیب اولین واکسن کودک محسوب می‌شود. این مایع، تمام نیازهای غذایی شیرخواران را در شش ماه اول تامین می‌کند و شیرخوار حتی به آب هم نیاز ندارد. شیر مادر بسیار سهل‌الهضم است و از سوء تغذیه پیشگیری می‌کند. همچنین احتمال ابتلا به بیماری‌های قلبی عروقی در بزرگسالی را کاهش می‌دهد. در کودکان شیرمادرخوار، تکامل بینایی و راه رفتن سریعتر و ضریب هوشی بالاتر است. ترکیب شیر مادر همراه با رشد شیرخوار و متناسب با نیازهای او در هر وعده شیردهی تغییر می‌کند. شیر مادر همیشه تمیز و گرم و در دسترس است. ورود انواع عوامل بیماری‌زای موجود در محیط زندگی به دستگاه گوارش مادر، سبب ساخت پادتن اختصاصی برعلیه عوامل بیماری‌‌زا می‌شود. این مواد از طریق شیرمادر به شیرخوار می‌رسد بنابراین شیرخوار پیوسته از پادتن‌های حفاظتی برخوردار است و تجویز هرنوع شیر مصنوعی یا مایعات دیگر حتی به مقدار کم می‌تواند این مکانیسم محافظتی را مختل کند. شیر مادر ترکیبات پروتئینی دارد و سیستم ایمنی بدن نوزاد را تقویت می‌کنند. پروبیوتیک‌ها نیز در شیر مادر فراوان است که باکتری‌های مفید روده به شمار آمده و وارد روده کوچک و بزرگ نوزاد می‌شود در نتیجه کودک را در برابر عفونت‌های میکروبی و آلرژی‌های شیمیایی ایمن می‌کند. کلسیم شیر مادر نیز بسیار بالا و در استخوان‌بندی نوزاد بسیار تأثیرگذار است. پژوهشگران دریافتند سی درصد باکتری‌های مفید در رودۀ نوزاد به طور مستقیم ناشی از شیر مادر هستند. مطالعات قبلی نشان داده‌اند جامعه متعادل باکتریایی در روده‌ها نقش مهمی در حفاظت در مقابل بیماری‌های ایمنی دارند. به عنوان مثال کودکانی که مبتلا به دیابت نوع یک می‌شوند دارای ناهنجاری‌هایی در جمعیت باکتری‌های روده‌شان هستند.

مزایای شیردادن کودک برای مادر

تغذیه با شیر مادر علاوه بر کودک، برای مادر، خانواده و جامعه نیز فواید فراوانی دارد، مکیدن پستان بلافاصله پس‌از تولد، موجب جمع شدن رحم و درنتیجه کاهش خون‌ریزی و کاهش کم‌خونی می‌شود و مادرانی که شیر می‌دهند کمتر دچار سرطان پستان و تخمدان و دهانه رحم، بیماری‌ام اس، افسردگی و آلزایمر می‌شوند و همچنین میزان بروز فشار خون در آن‌ها تقلیل خواهد یافت. اندام مادران شیرده به واسطه مصرف شدن تدریجی مقدار چربی که در دوران بارداری در بدن آنان ذخیره شده‌، زودتر به حالت عادی و وزن قبل از بارداری خود بر می‌گردد و در نتیجه چاقی در آنان کمتر است. مادران شیرده در هنگام کهولت به شکستگی استخوان ران که از شکستگی‌های شایع در افراد مسن می‌باشد کمتر گرفتار می‌شوند. قند خون مادر بهتر کنترل می‌شود. تغذیه با شیر مادر منجر به ایجاد رابطه عاطفی مستحکم و دو طرفه بین مادر و فرزند می‌گردد. با وجود اینکه دوران شیردهی برای مادر با سختی‌ها و مشقت‌های بسیار همراه است، اما آغوش گرفتن، نگاه محبت‌آمیز به نوزاد و نوازش طفل برای مادر با حس خوب و دلنشینی همراه است که انجام این کار سخت را برای او آسان می‌کند. در اولین دقایق تولد ارتباط فرزند و مادر با شیردادن آغاز شده و در آن هنگام مادر می‌تواند تمام حس مادری و محبتی که دارد را به نوزاد خویش منتقل کند. احساس رضایتی که مادر از شیردهی خود به فرزندش دارد پایه و اساس آن در محبتی است که خدا برای او ایجاد کرده است. در زمان شیردهی ارتباط معنوی، جسمی و روحی و چشمی باعث برقراری محبت بین مادر و نوزادش می‌شود.

موارد منع تغذیه با شیر مادر

مادران الکلی، مادران دارای نوزاد مبتلا به گالاکتوزمی، مادران تحت شیمی‌درمانی و رادیوتراپی، مادران مبتلا به ایدز، سل فعال درمان نشده و بعضی بیماری‌های دیگر نباید به نوزاد خود شیر دهند و حتما باید با پزشک خود مشورت کنند.

منابع

دانشنامۀ پژوهه

ویکی زندگی