قرآن بایسنغری

قرآن بایسنغری؛ بزرگ‌ترین قرآن خطی جهان، مربوط به سده نهم هجری.

معرفی نسخه بایسنغر

برگی از صفحات قرآن بایسنغری در آستان قدس رضوی

قرآن بایسنغری بزرگ‌ترین قرآن خطی جهان به شمار می‌آید که در سدۀ نهم هجری در دورۀ تیموری به خط محقق ۷ سطری بر روی کاغذ خان بالغ ایرانی کتابت شده است. بسیاری از پژوهشگران کتابت این قرآن را به بایسنغرمیرزا، نسبت می‌دهند. بر اساس پژوهش‌های انجام‌گرفته و با درنگ بر ویژگی‌های این مصحف شگفت‌انگیز و بی‌نظیر، به ویژه در زمینه‌های شیوه تذهیب، فرم نقش‌ها، آرایه‌ها، جنس کاغذ، نوع خط، مرکب، صحافی و تجلید، می‌توان دریافت کتابت آن احتمالاً در دوره تیموری در منطقه شمال خراسان بزرگ، به ویژه سمرقند و بخارا، انجام پذیرفته است.

با وجود ارزشمدی این نسخه، بسیاری از نکات مهم درباره آن همچنان مبهم است. یکی از علل این ابهام پراکنده‌شدن نسخه در طی زمان است که امکان تحقیقی کامل را میسر نمی‌کند، دیگر نبود اطلاع موثق از کاتب، تاریخ کتابت و حتی محل کتابت آن است و آخر ویژگی‌های منحصر بفرد نسخه است که راه را بر حدس و گمان از طریق مقایسه با نسخه‌های مشابه بسته است.

کاتب نسخه

روایت های فراوانی در مورد کاتب این نسخه وجود دارد. برخی شاهزاده بایسنغر، فرزنده شاهرخ و گوهرشاد تیموری را کاتب آن می دانند. شاهزاده بایسنغر شاهزاده‌ای هنرپرور و هنرمند بود. چنانکه در تذکره دولتشاه سمرقندی در بیان صفات او آمده است وی شعر ترکی و فارسی را نیک می گفت و می فهمید و به شش قلم خط می نوشت. نمونه خط او برگردان ایوان مقصوره مسجد احداثی مادرش، گوهرشاد در سال ۸۲۱ هجری قمری به یادگار مانده است.

آثار درخشان به جا مانده از کارگاه هنری بایسنغر در هرات، مانند شاهنامه بایسنغری، جایگاه او را در حمایت هنری به روشنی بیان می‌کند، اما چگونگی نیل به مرتبه استادی در خوشنویسی که نیازمند مشق مکرر و صرف همتی تمام است؛ با توجه به مشغله فراوانش در دربار و علاقه‌اش به عیش و طرب، معمایی ناگشودنی است.

از خلال متون و تاریخ‌نامه‌های کهن می‌توان دریافت گاه هنرمندان و شاعرانی بوده‌اند که به سبب ارادت فراوان به حامی خود و شاید متأثر از فضای مستبدانه دربار، آثارشان را به نام حامی‌شان رقم زده‌اند. گواه برجسته آن سخن خلیل‌الله خلیلی است که قرآن مرقوم به نام ابراهیم سلطان، برادر بایسنغر را به خط پیرمحمد شیرازی می‌داند. از این رو اگر ادعا شود قرآن بایسنغری ممکن است به خط شمس‌الدین محمد بن حسام هروی، معروف به شمس بایسنغری، کتابت شده سخن گزافی نیست. از سوی دیگر با وجود شهرت باسنغر، در هیچ یک از منابع عصر تیموریان سخنی از کتابت این قرآن نیامده است و انتساب آن به بایسنغر در سده سیزدهم، از سوی جیمز بیلی فریزر، جهانگرد انگلیسی، صورت گرفته است. با توجه به فاصله زمانی این دو رویداد، انتساب آن به بایسنغر با تردید بیشتری مواجه می‌شود.

ویژگی های نسخه

اندازه و ابعاد نسخه

قرآن بایسنغری از نظر اندازه صفحه و دانگ قلم، بزرگ‌ترین قرآن در تاریخ کتاب‌آرایی ایرانی به شمار می‌آید. اندازه‌های این قرآن 105 و در 187 سانتی‌متر است. ساختن کاغذی با چنین اندازه‌ها یقینا مهارت و چیره‌دستی هنرمندان کاغذساز سده نهم هجری را نشانگر است.هر صفحه داراي هفت سطر و به خط محقق است، كه اندازه نوك قلم يك سانتي متر است. بين سطور، خط افقي كشيده و جدول سازي شده و پيرامون آيات را به صورتي ساده اما مستحكم و زيبا، و به دور از برخي پركاريها و شلوغ كاريهاي غير ضروري، تزئين كرده اند.

خصوصیات تذهیب

امروزه از صفحات مذهب این اثر عظیم مانند صفحات افتتاح، انجامه و نشان‌های متعدد حاشیه، چیزی به جا نمانده است. بیشترین تزئیات نسخه مربوط است به کتیبه سرسوره‌ها که در آنها عنوان سوره به قلم زر محرر کتابت و زمینه‌اش با نقوش قلم‌گیری سیاه و لاجوردی اسلیمی و هاشورهای قرمز و قهوه‌ای تزئین شده است.

سلیقه طراح در تنظیم اندازه اسلیمی‌ها و نرمی چرخش‌های آن هماهنگ با اندازه درشت قلم ثلث کتیبه ستودنی است. پرهیز از به کار گیری رنگ لاجوردی و طلایی در زمینه سرسوره‌ها، بر خلاف شیوه تذهیب عصر تیموریان، دلیل دیگری بر دانش زیباشناسانه مُذهب است. در یک ورق از مجموعه آستان قدس(صفحات ۱۱۵ و ۱۱۶) بخشی از حاشیه اصلی نسخه باقیمانده که در آن جای نشان‌های شمارنده آیات به صورت شمسه و ترنج‌هایی بزرگ دیده می‌شود، اما متأسفانه تذهیب درون نشان‌ها را بریده‌اند و فقط خطوط دورگیری زرین و شرفه‌های لاجوردی آن به جا مانده است.

دورگیری زرین و شرفه پرکار از تذهیب مفصل درون نشان‌ها، حکایت می‌کند که با توجه به شمار زیادشان در قرآن‌های آن عصر بدون شک تذهیب این نسخه در کارگاهی بزرگ و به دست چند هنرمند اجرا شده است.

به طور کلی ساختار و تزئینات این نسخه یادآور قرآن‌های بزرگ دوره ایلخانان است که در عین سادگی، صلابت و عظمت خاصی دارند و گویی کاتب و مذهب این اثر در پی بازآفرینی سنت‌های کتاب‌پردازی آن عصر بوده‌اند.

خصوصیات کاغذ نسخه

نکته حیرت‌انگیز قرآن بایسنغری چگونگی تهیه کاغذ آن است. تمام برگ‌های محفوظ در مجموعه آستان قدس رضوی به صورت تک برگ و پشت و رو است.

تاکنون کاغذ این نسخه از طریق مطالعات آزمایشگاهی بررسی نشده، اما آنچه از مطالعه فیزیکی حاصل می‌شود، یکی اینکه به گمان فراوان کاغذ نسخه را به صورت مطبق ساخته‌اند. کاغذ مطبق کاغذی است که از طریق چسباندن دو یا چند ورق کوچک به دست آید. میانگین صخامت کاغذهای سده نهم هجری ۱۲ صدم تا ۹ صدم میلی‌متر است، اما ضخامت کاغذ این نسخه بسیار بیشتر است. اگر فرض کنیم کاغذ را به صورت یک پارچه ساخته‌اند با توجه به مشکلات مربوط به یکنواخت کردن سطح کاغذ، کاغذی به این ابعاد زبر و ناهموار خواهد شد. از سوی دیگر درون کاغذ این نسخه نقش مشخص و واضحی دیده نمی‌شود. همچنین این کاغذ ماند کاغذهای سنتی شفاف نیست. این دو ویژگی دلایل دیگری بر مطبق بودن کاغذ است، زیرا در اثر اتصال دو لایه کاغذهای همجوار، نقش زمینه محو شده و شفافیت کاغذ نیز از بین رفته است.

جنس خمیر این کاغذ با توجه به یک دستی و استحکام آن قاعدتاً از پوست درخت توت، ماده اولیه بسیاری از کاغذهای سمرقندی است. کاغذ ساخته شده از خمیر پوست درخت توت، که در کشورهای خاور دور نظیر کُره، هانجی یا خانچی نامیده می‌شود، استحکام و لطافت مناسبی دارد. رنگ این کاغذ، کرم تیره است که به احتمال زیاد ترکیبی از حنا و تنباکو در آن به کار برده‌اند.

مشخصات نسخه

صفحات موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی ۶۵ برگ است که به لحاظ ترتیب سور قرآنی، اولین برگ در این نسخه، آغاز سوره رعد در جزء سیزدهم قرآن کریم و صفحات پایانی، بخشی از سور قدر را شامل می‌شود. این قرآن در صفحات ۷ سطری کتابت شده، ولی در بین اوراق موجود صفاتی وجود دارد که در اثر آسیب‌دیدگی به صورت ۶ سطری و بعضاً کمتر دیده می‌شود.

با توجه به نفاست و ارزش والای این اثر که هر سطر یا کلماتی از آن زینت‌بخش مراکز و یا مجموعه‌ای قرار گرفته است، در زمان مرمت این اوراق، قطعاتی که حاوی یک سطر و یا بخشی از صفحات به جای مانده، از قرآن کریم بوده است، در صفحاتی به صورت دو یا سه قسمتی صحافی شده؛ از این رو هر بخش نشانگر آیاتی از سوره‌های مختلف است که ترتیب سور قرآنی در آن رعایت نشده است. این موضوع در صفحات پایانی این نسخه دیده می‌شود.

یک برگ از نسخه قرآن بایسنغری

از ۴۹ سوره موجود در این نسخه، سوره‌های المطففین، الانشقاق، الفجر، الشمس، اللیل، الضحی، الشرح، التین به طور کامل آمده و در بین بقیه سوره‌ها بیشترین صفحات آیات سوره مبارکه غافر بوده که شامل ۸ برگ از این نسخه است. در حال حاضر ۸ برگ از این اثر نفیس درون قاب‌های شیشه‌ای در معرض دید بازدیدکنندگان گنجینه قرآن قرار دارد. ۷ برگ از این اوراق به صورت دو رویه و توسط مذهبان قدیم کتابخانه تذهیب و لااندازی شده است، ولی یک برگ آن که آیاتی از سوره عنکبوت و فاقد تذهیب است به صورت یک رویه و به اصطلاح دو پوسته است.

سرگذشت نسخه

سرنوشت اين قرآن مانند بسياري از آثار با ارزش هنري، نامشخص و مبهم و از طرفي ناخوشايند است، مي نويسند: «در امامزاده سلطان ابراهيم پسر حضرت رضا (ع) در قوچان كه بناي اوليه آن مربوط به سلطان محمد خوارزمشاه بوده است، بعضي از اوراق قرآن كريم به خط شريف ميرزا بايسنقر، ديده شده است.» ظاهراً وقتي كه نادرشاه افشار شهر سمرقند را فتح كرد، برخي از مردمان آن نواحي، قرآن بايسنقري را كه بر سر قبر امير تيمور گوركاني (= گورمير) بوده برداشته، اوراق آن را متلاشي و پنهان ساخته اند. نادر دستور داد اين اوراق را يافته و جمع آوري كنند. مقدار زيادي از اين اوراق پراكنده و جزوه هاي اين مجموعه ناياب، جمع آوري مي گردد. اين اوراق و جزوه ها را كه صدمات بسيار نيز ديده بودند، در ميان جهاز اشتران و استران به قوچان مي آورند. بايد گفت بخشي از آنچه كه جمع آوري شده بود، حداقل تا زمان ناصر الدين شاه قاجار در آن شهر و در امامزاده ابراهيم پسر حضرت رضا (ع) بوده است زيرا محمد تقي خان حكيم مؤلف كتاب جغرافيايي گنج دانش كه كتاب خود را در دوران پادشاهي ناصرالدين شاه و به سال 1305 ق. در تهران چاپ كرده است به اين اوراق در آن امامزاده اشاره مي كند. از اين ميان، مجموعه اوراقي از اين قرآن كه در موزه آستان قدس رضوي (= موزه قرآن) وجود دارد اگرچه كم شمار اما بسيار قابل توجه است. در سال 1331 قمري = 1292 شمسي، شاهزاده محمد هاشم ميرزا افسر كه رياست معارف خراسان را داشته با مطالعه كتب كتابخانه آستان قدس رضوي، از وجود اين مجموعه بينظير مطلع مي گردد. سفري به قوچان ميكند و در آنجا به قصد تعمير و مرمت بقعه امامزده ابراهيم، از زير خرابه ها، صندوق شكسته بسته اي بيرون مي آيد كه در آن مقداري از اوراق همين قرآن بايسنقري - البته صدمه ديده - بدست مي آيد. اين اوراق را براي مرمت و نگهداري به موزه آستان قدس مي برند. هم اكنون تعدادي از اين اوراق را، پس از مرمت، با قرار دادن در يك چهارچوبه قاب مانند، جهت تماشا، به ديوارهاي موزه قرآن آستان قدس رضوي آويخته اند.

سطوری از قرآن بایسنغری نگهداری شده در موزه ملک

این قرآن سرنوشتی شگفت‌انگیز در تاریخ ایران دارد؛ برگ های این اثر در اقصی نقاط جهان پراکنده شده است و نشان آن را در موزه‌های بزرگ ایران و جهان می توان جست. بیش‌ترین تعداد برگ‌های این مصحف یعنی 144 صفحه، به لطف سنت نیکوی وقف در کتابخانه و موزه مرکزی آستان قدس رضوی و نیز کتابخانه و موزه ملی ملک نگهداری می‌شود. از این تعداد، 8 سطر در کتابخانه و موزه ملی ملک و بقیه در کتابخانه و موزه مرکزی آستان قدس رضوی جای دارند.

کامل بودن نسخه علی رغم پراکندگی اوراق

از یک سو در میان برگ‌های موجود، از اولین سوره‌ها مانند آل‌عمران تا سوره علق وجود دارد، پس نمی‌توان گفت بخشی از قرآن مانند عم جزء بوده است، دیگر اینکه رحل سنگی بزرگ آن که هنوز در سمرقند موجود است، با ابعاد دو متر و ۳۰ سانتی‌متر در سه متر و ضخامت عطف ۶۵ سانتی‌متر، نشان از سنگینی و کامل بودن قرآن بایسنغری دارد.

رحل سنگی قرآن بایسنغری در سمرقند

از دیگر سو، حواشی چهار گوشه هربرگ این قرآن، گاهاً از یک یا چند ضلع بریده شده‌اند که از مطابقت صفحات ناقص با صفحات سالم مشابه، همچنین از روی برجستگی‌های مسطره اندازی(به فرایند خطکشی اوراق سفید کتاب‌ها برای نگارش، به وسیله برجسته‌سازی محل خطوط با الگوی مقوایی ضخیم نخ‌کشی شده را گویند) و نیز اثر سوزن جدول‌کشی و خط‌کشی صفحات، اندازه صفحه‌های قرآن مذکور به دقت روشن می‌شود.

موزه ها و مجموعه های دربردارنده نسخ قرآن بایسنغری

پاره ای این قرآن در نقاط مختلف فرهنگی ایران و جهان از جمله در کتابخانه کاخ گلستان، موزه ملی ایران، کتابخانه ملی ملک و قطعاتی از این قرآن در مجموعه آقای سودآور (هیوستون)، موزه «رضا عباسی»، کتابخانه ملی ایران، موزه «متروپولیتن»، کلکسیون داوید کپنهاک، کلکسیون سودآور، مجموعه «ناصر خلیلی»، مجموعه‎های خصوصی «جنوا» در ایتالیا، گالری «آهان» لندن نگهداری می‌شود.

چاپ نسخه توسط آستان قدس

برگی از نسخه فاکسمیله شده قرآن بایسنغری

در گنجینه رضوی ۶۵ برگ از این قرآن نگه‎داری می ‎شود که حاوی آیاتی از ۵۳ سوره قرآن کریم است. پیش از این ۸ برگ از این قرآن در موزه‌ نفایس و مابقی در مخزن نگهداری می‌شد. موسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی با همکاری کتابخانه و موزه ملی ملک، مجموع برگ‌های برجای‌مانده از این نسخه در گنجینه‌های آستان قدس رضوی را که اولین برگه‌ آن جزء ۱۳ قرآن و سوره‌ رعد و آخرین برگه‌ آن سوره‌ عادیات است را به گونه‌ای نفیس بازنشر کرده است. پس از عکاسی، ویرایش، تلفیق گرافیکی تصویرها و صفحه‌آرایی، گروهی مجرب که پیشینه آماده‌سازی و چاپ منتخب سوره‌های قرآن کریم به خط ابراهیم سلطان و مجموعه شاهکارهای هنری آستان قدس رضوی را در کارنامه خود داشتند، در چندین ماه در مرکز طبع و نشر قرآن کریم، چاپ این اثر را با اندازه‌های قرآن ابراهیم سلطان، یعنی 50 در 70 سانتی‌متر، به انجام رساندند. همراه با چاپ این اثر نفیس، برای آشنایی بیش‌تر علاقه‌مندان با هنر سده نهم هجری به ویژه قرآن بایسنغری، مقاله‌هایی به قلم پژوهشگران تهیه شده است که در وجیزه‌ای به همراه نسخه بازنشر ارایه می‌شود.

منابع

ایکنا