سوره انسان
معرفی سوره
تعداد آیات این سوره(بدون اختلاف میان مفسران) ۳۱ آیه و ۲۴۳ کلمه و ۱۰۸۹ حرف است. به ترتیب مصحف، هفتاد و ششمین و به ترتیب نزول، نود و ششمین سوره قرآن و مدنی است. از نظر حجم از سوره‌های مفصلات(سوره‌هایی با آیات کوتاه) و از سوره‌های نسبتاً کوچک است که بخش میانی حزب چهارم از جزء ۲۹ را تشکیل و در روایتی از پیامبر اسلام(ص) پاداش قرائت سوره انسان بهشت ذکر شده است.در نقلی از امام صادق(ع) نیز پاداش قرائت این سوره همنشینی با پیامبر(ص) در سرای باقی عنوان شده است. هشتمین آیه این سوره به آیه اطعام معروف است. برخی از مفسران اهل‌سنت نزول این آیه و پنج آیه بعد را نیز در شأن اهل‌بیت(ع) می‌دانند. طبق تفاسیر، امام علی(ع)، حضرت فاطمه(س)، حسنین(ع) و فضه خادم ایشان سه روز روزه گرفتند و افطاری خویش را به جهت درخواست مسکین و یتیم و اسیر بخشیدند و خود گرسنه ماندند. علامه امینی در کتاب الغدیر از سی و چهار تن از علمای اهل سنت نام برده است که به نقل متواتر تایید می‌کنند این آیات در شأن اهل‌بیت(ع) و از فضایل مهم امام علی(ع) و فاطمه(س) و حسنین(ع) است. بنابر نظر علمای شیعه، هجده آیه از این سوره و یا مجموع سوره «انسان» در شأن اهل‌بیت(ع) نازل شده است.[۱]
محتوای سوره
سوره انسان، سوره توصیف رفتارهای انسان‌های کامل است، این سوره رفتارهایی مانند اطعام، انفاق، ایثار و سخاوت خانواده قرآنی یعنی امیرالمومنین علی(ع) و فاطمه زهرا و فرزندانش(ع) را روایت می‌کند. آغاز این سوره با آفرینش انسان و ابتلا و آزمایش عمومی و آزادی وی در گزینش راه است. سپس در ضمن ۱۸ آیه به ویژگی‌های خانواده قرآنی و نعمت‌هایی که بدان‌ها در قیامت ارزانی خواهد شد می‌پردازد. به گفته علامه‌طباطبایی(ره) غرض این سوره بیان نعمت‌های گوناگونی است که به خانواده قرآنی داده می‌شود. در ادامه، اوصاف خانواده قرآنی را این‌گونه بیان می‌کند: به نذر خویش وفا می‌کنند. از روزی که عذاب و گزند آن دامن‌گستر است می‌هراسند. با این که به غذای خود نیازمندند آن را به بینوا و یتیم و اسیر می‌بخشند. این کار را تنها برای خشنودی خدا می‌کنند و توقع پاداش و سپاس از کسی ندارند. از روز عبوس و سهمگین هراسناک‌اند و خداوند در برابر این همه استقامت و ایثار به خانواده قرآنی بشارت بهشت و لباس‌ها و فرش‌هایی از پرنیان می‌دهد.در ادامه این سوره پیامبر را به شکیبایی دعوت کرده آن‌گاه ۵ دستور مهم به پیامبر می‌دهد: در تبلیغ و اجرای حکم پروردگار شکیبا باشد. از هوا و هوس‌های گناهکاران و کافران پیروی نکند. برای فراهم آوردن نیروی لازم برای تحمل مشکلات بزرگ پروردگار خود را بامدادان و شامگاهان یاد کند. بخشی از شب را در پیشگاه خدا به سجده افتد. شب‌های دراز، خدا را به پاکی ستاید.
تمامی علما و مفسرین شیعه و نیز اکثر علما و مفسرین اهل سنت بر این باورند که سوره انسان در مدح و شأن اهل‌بیت(ع) نازل شده است؛ اما برخی می‌گویند که کل سوره را جبرئیل در شأن اهل بیت(ع) به پیامبرش هدیه کرد و برخی می‌گویند که تنها آیات ۷ تا ۱۱، در شأن اهل‌بیت(ع) است.مفسران و محدثان شیعه و سنی معتقدند سوره «انسان» در شأن و منزلت اصحاب کساء یا همان خانواده قرآنی نازل شده است. اهل بیت رسول‌الله(ص) عملی را انجام داده و این عمل به قدری با کیفیت و با خلوص عجین شده بود که خداوند یک سوره کامل را در واکنش به این عمل نازل فرمود. این سوره آینه‌دار سیرت اهل‌بیت نبوت و رسالت رسول‌الله(ص) به‌ویژه حضرت فاطمه(س) است. اهل‌بیتی که جز خدا نمی‌اندیشند و جز رضایت خدا چیزی نمی‌خواهند و وجودشان ظرف مشیت خداوند است، در آخرت هم در کمال اطمینان با نعمت‌های فراوان بهشتی در ملک عظیمی به سر می برند.این سوره را اگر سوره اهل‌البیت(ع) بنامند به جاست. وحدت سیاق در این سوره دیده می‌شود و همین بسیاری از توجیهات نادرست را خنثی می‌کند. طبق روایات فراوان، سبب نزول این سوره اصحاب کساء بوده‌اند.
دیدگاه اهل سنت
علامه امینی روایت شأن نزول سوره انسان را از ۳۴ تن از علمای اهل سنت نقل کرده است. همچنین علامه شوشتری همین روایت را از ۷۵ کتاب روایی معتبر اهل سنت نقل کرده است. تمام این افراد قبول دارند که این سوره در شأن اهل‌بیت(ع) نازل شده است. گرچه متاسفانه عده‌ای اندک از متعصبان، به انحاء مختلف تلاش داشته و دارند که فضایل و مناقب اهل‌بیت(ع) را انکار نمایند و اقوال نادر را بر اقوال مشهور ترجیح دهند.
برخی از دانشمندان اهل‌سنت، اسباب نزول هفت‌گانه دیگری را هم مطرح نموده‌اند که نه تنها با محتوای سوره بیگانه است، بلکه از حیث متن و سند بسیار ضعیف و از اعتبار ساقط است. اما علما و مفسران درجه یک اهل سنت، بر اینکه تمام یا بخشی از این سوره در مدح و مقبت اهل بیت پیامبر(ص) است متفق القول بوده و بر آن صحه گذاشته‌اند. از جمله شافعی امام مذهب شافعیه درباره شأن نزول سوره انسان چنین گفته است: (تا کی و تا چه وقت و تا چه زمانی در راه دوستی این جوانمرد(علی) باید ملامت بشوم. آیا جز او کسی به همسری فاطمه(س) برگزیده شد؟ آیا سوره هل اتی درباره دیگری نازل شد؟)فخر رازی، عالم بزرگ سنی قرن ششم هجری در تفسیر کبیر می‌نویسد: واحدی در کتاب البسیط نوشته است که این آیه در حق علی نازل شده است. زمخشری، صاحب تفسیر کشاف این روایت را از ابن عباس نقل کرده و گفته است که این سوره را جبرئیل برای پیامبر نازل کرد و گفت: یا محمد! این سوره را که درباره اهل بیت تو است بگیر.جلال‌الدین سیوطی، دانشمند بزرگ سنی در قرن نهم هجری، در تفسیرش الدر المنثور آورده است، این آیه در حق علی بن ابی طالب و فاطمه بنت رسول الله(ص) نازل شده است.
شوکانی، مفسر بزرگ سنی قرن دوازدهم هجری در تفسیرش فتح القدیر نوشته است: این آیه در حق علی بن ابی طالب و فاطمه بنت رسول‌الله(ص) نازل شده است.
امام احمد بن عجیبه، مفسر سنی قرن سیزدهم هجری در تفسیرش البحر المدید پس از نقل داستان انفاق، نوشته است. زمخشری و جمهور مفسرین، این داستان را برای شان نزول این آیه ذکر کرده‌اند و تنها ترمذی در کتاب نوادر، آن را انکار کرده است و سپس خود امام ابن عجیبیه، پاسخ ترمذی را داده است.[۲]