مصطفی اسماعیل

مصطفی اسماعیل (1283ش (1905م)- 1356ش (1978م)؛ قاری برجسته مصری. مصطفی محمد المرسی ابراهیم اسماعیل، معروف به مصطفی اسماعیل در 17 ژوئن 1905 در استان غربیه مصر متولد شد. از او با عنوان «اکبر القراء» یاد می‌شود. وی که توانست تا پیش از 12 سالگی تمام قرآن را حفظ کند در تلاوت دارای ویژگی‌هایی‌است که کمتر کسی بدان دست یافته است. ویژگی‌ اصلی تلاوت وی را می‌توان توجه به معانی آیات در هنگام تلاوت دانست. علاوه بر این، وی در اصول قرائت و صوت و لحن نیز به گونه‌ای عمل نمود که توانست الگوی خوبی برای بسیاری از قاریان در تلاوت قرآن شود. وی در 26 دسامبر ۱۹۷۸ بر اثر سکته مغزی درگذشت.

زندگینامه

مصطفی محمد المرسی ابراهیم اسماعیل، مشهور به شیخ مصطفی اسماعیل متولد هفدهم ژوئن ۱۹۰۵ میلادی یکی از برجسته‌ترین قاریان قرآن در مصر و جهان اسلام است که از او با عنوان «اکبر القراء» نیز یاد می‌شود. وی در استان غربیه مصر متولد شد. او از سنین کودکی، با تشویق و نظارت پدربزرگش در مکتب‌خانه روستا شروع به حفظ قرآن کرد و با تلمذ نزد اساتیدی چون شیخ ادریس فاخر، پیش از ۱۲سالگی حافظ کل قرآن شد.

شروع تلاوت قرآن مصطفی اسماعیل از ۱۷سالگی وارد آموزشگاه الازهر در شهر طنطا شد و به صورت حرفه‌ای تحت نظارت شیخ ابراهیم سلام به فراگیری علوم قرآن و قرائات پرداخت و به واسطه صدای کم نظیری که داشت، طولی نکشید که به عنوان یک قاری معروف در شهر طنطا و مناطق همجوار مانند المنصوره، اسکندریه و ... شناخته شد.

آشنایی با شیخ محمد رفعت

مصطفی اسماعیل مدتی بعد به طور اتفاقی با شیخ محمد رفعت ملاقات و برایش آیاتی از قرآن تلاوت کرد که تحسین استاد محمد رفعت را در پی داشت. او توانمندی‌های مصطفی اسماعیل را ستود و از او خواست که بر قواعد تجوید و فن تلاوت مسلط شود. از این‌ رو وی تصمیم گرفت تجوید را نزد اهل این علم به خوبی فراگیرد و به نزد شیخ محمود حشیش، از قاریان مؤسسه احمدی، رفت.

آغاز شهرت مصطفی اسماعیل

وی در ۱۹۴۴ میلادی، در مراسم جشن ولادت پیامبر اسلام(ص) در مسجد مشهور امام‌ حسین(ع) تلاوت کرد. این تلاوت که شامل سوره‌های تحریم و حاقه بود، به صورت مستقیم از رادیو پخش و باعث شهرت بیش از پیش شیخ مصطفی شد. با این تلاوت‌ها وی مورد توجه ویژه ملک فاروق قرار گرفت و قاری ویژه قصر او شد. فاروق همچنین تسبیحی با سنگ‌های بسیار نفیس به او اهدا کرد. توجه صاحبان قدرت و سیاستمداران به تلاوت وی محدود به ملک فاروق نشد و رؤسای جمهور مصر از جمله جمال عبد الناصر و انور سادات نیز به وی علاقه خاصی داشتند. انور سادات در طی گذراندن حبسش در زندان با شنیدن تلاوت‌های او کسب روحیه می‌کرد. سادات همچنین در دوران ریاست جمهوری در سفری که به قدس داشت، شیخ مصطفی اسماعیل را نیز با خود برد.

ارتباط مصطفی اسماعیل با موسیقی‌دانان

ارتباط وی با موسیقی‌دانان نیز قابل توجه است. مصطفی اسماعیل با «محمد عبدالوهاب» موسیقی‌دان بزرگ مصر دوستی نزدیك و ارتباط تنگاتنگی داشت. از موسیقی‌دانان دیگری كه با استاد مصطفی اسماعیل ارتباط‌ نزدیكی داشتند یكی «فرید الأطرش» بود كه وقتی می‌خواست سرودش با عنوان «علیك صلاة الله و سلامه» را آهنگسازی كند، به مصطفی اسماعیل مراجعه كرد و از او پرسید: در كدام پرده از مقام «بیات» می‌توان توقف كرد؛ همان‌گونه كه در تلاوت قرآن هنگام وقف از آن استفاده می‌شود. موسیقی‌دان دیگری که با او ارتباط داشت «ریاض سنباطی» است كه در آهنگسازی سروده‌های دینی «سلوا قلبی»، «نهج البرده» و «ولد الهدی» از تجربه مصطفی اسماعیل استفاده‌های بسیاری نمود. مصطفی اسماعیل، جهت تلاوت قرآن به کشورهای مختلفی از جمله کشورهایی چون سوریه، عراق، عربستان، فلسطین، لبنان، ترکیه، پاکستان، مالزی و اندونزی، فرانسه، آلمان، کانادا و آمریکا سفر کرد و مدال‌های افتخار متعددی در این سفرها و از طرف مسئولان این کشورها دریافت نمود.

ویژگی‌های رفتاری

مصطفی اسماعیل علاوه بر شهرت در قرائت دارای ویژگی‌های ممتاز رفتاری نیز بوده است. دکتر احمد احمد نعینع درباره ایشان می‌گوید: «در ۱۰سالگی شیفته تلاوت‌ها و مشتاق دیدار ایشان بودم. یک روز ایشان را به شهر ما دعوت کردند و من هم که خردسال بودم، خودم را برای ملاقات از میان جمعیت به ردیف اول رساندم. پس از اینکه به ردیف اول رسیدم یک نفر به من پرخاش کرد که اینجا برای بزرگان است، ولی مصطفی اسماعیل این صحنه را دید و من را کنار خود نشاند. همین برخورد موجب شد تا علاقه من به شیخ مصطفی بیشتر شود. از آن پس، همیشه به منزل ایشان رفت و آمد داشتم و حتی همسر ایشان به من می‌گفت تو را مانند فرزند خود می‌دانیم». راغب مصطفی غلوش نیز می‌گوید: « ایشان نه‌ تنها در قرائت برای قاریان مصری اسوه است، بلکه در تمام امور زندگی این چنین است». شیخ محمدتقی مروت هم بیان می‌کند: «بارها نزد مصطفی اسماعیل بودم و دیدم که عبدالباسط می‌آمد و دست مصطفی را می‌بوسید و مصطفی هم برای اینکه از عبدالباسط قدرشناسی کند، صورت او را می‌بوسید». «عربی القبانی» قاری سوری نیز می‌گوید: «یکبار مصطفی اسماعیل را به سوریه دعوت کردیم. ماشین تشریفات به فرودگاه و جلوی پلکان هواپیما حاضر شد، اما مصطفی گفت این تشریفات را نمی‌پسندم و گفت به منزل شما می‌آیم».

وفات مصطفی اسماعیل

مصطفی اسماعیل در روز جمعه ۲۲ دسامبر ۱۹۷۸ در بازگشت از شهر دمیاط و پس از قرائت آخرین تلاوت عمرش که از سوره کهف بود دچار سکته مغزی شد و یک روز بعد به بیمارستانی در اسکندریه منتقل شد. او چند روز در بیمارستان تحت نظر بود تا این‌که غروب سه‌شنبه، ۲۶ دسامبر از دنیا رفت. پس از تشییع، پیکر وی را به روستای میت غزال منتقل کردند تا طبق وصیتش در خانه خودش دفن شود.

ویژگی‌های تلاوت مصطفی اسماعیل

مهم‌ترین ویژگی تلاوت وی را می‌توان هماهنگی بین قرائت و معنی آیات دانست به گونه‌ای که ترویج تقلید از سبک او به فهم بهتر قرآن کمک نمود. یکی از ابتهال‌خوانان سوری در بیان این ویژگی تلاوت مصطفی اسماعیل می‌گوید وقتی وی آیه نزول باران را تلاوت می‌کرد احساس می‌کردیم سقف بالای سرمان زیر بارش باران سوراخ شده است و دارد باران می‌بارد. او در تلاوت خود از همه گوشه‌های يك مقام استفاده می‌كرد و اين باعث می‌شد كه بتواند معانی آيات الهی را به صورتی دقيق در ذهن مخاطب به تصوير بكشد. وی برای این انتقال معنا از ترکیب قرائت‌های گوناگون قرآن نیز بهره برد. به عنوان مثال او در تلاوت آیه «وَرَاوَدَتْهُ الَّتِي هُوَ فِي بَيْتِهَا عَنْ نَفْسِهِ وَغَلَّقَتِ الْأَبْوَابَ وَقَالَتْ هَيْتَ لَكَ قَالَ مَعَاذَ اللَّهِ إِنَّهُ رَبِّي أَحْسَنَ مَثْوَايَ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ» عبارت: «وَ قَالَتْ هَيْتَ لَكَ قَالَ مَعَاذَ اللَّهِ» را چندین‌بار و با قرائت‌های مختلف می‌خواند، زیرا می‌خواست به مستمع نشان دهد که زلیخا با عبارات مختلف و اصرار زیاد این موضوع را از یوسف(ع) درخواست کرده است. توجه او به معنای آیات به گونه‌ایست که با وجود تلاوت‌های گوناگون از یک سوره در طی عمرش همواره به روح سوره توجه داشت و آن را تغییر نداد.

این نگاه خاص او به معنای آیات، مورد توجه آیت الله خامنه‌ای نیز قرار گرفته است. ایشان در این‌باره می‌گوید: «فرق است بین قارى‌اى که وقتى تلاوت مى‌کند خودش متوجه معنا و تحت تأثیر معناست، و آن قارى‌اى که متوجه معنا نیست. بین قراء مصرى دو، سه نفر هستند که وقتى مى‌خوانند، تحت تأثیر معنایند. این‌که شما مى‌بینید مصطفی اسماعیل خواندنش تأثیر دارد، به خاطر همین است؛ چون خود او تحت تأثیر آیاتى است که مى‌خواند. اما بعضى قراء دیگر، نه. فقط صنعت اجرا مى‌کنند و مى‌خواهند کار زیبایى از آب درآورند.» در جای دیگر درباره این ویژگی مصطفی اسماعیل گفته‌اند: «به تلاوت سوره مبارکه هود استاد مصطفی اسماعیل دقت کنید. فضای خواندن در این سوره محزون است و همان حزنی که حضرت نوح(ع) در ۹۵۰ سال عمر خود برای ساختن کشتی صرف کرد، تجسم می‌شود. در تلاوت مصطفی اسماعیل می‌توان بغض نوح نبی را دید». چنین ویژگی در تلاوت‌های مصطفی اسماعیل را می‌توان حاصل تسلط وی بر تفاسیر آیات دانست. گفته شده است وی دو دوره تفسیر قرآن را نزد یکی از شیوخ الازهر طی کرد.

تلاوت‌های مصطفی اسماعیل تنها از حیث توجه به معنای آیات شناخته شده نیست بلکه وی هم در اصول و هم در جذب مخاطب ممتاز است و به عبارت دیگر دارای خط تعادل در تلاوت است. مصطفی اسماعیل همچنین توانایی خاصی در ترکیب دقیق دستگاه‌‌ها داشت. وی هر چند دستگاه‌ها را به قدری گسترده اجرا می‌کرد که نیازی نبود به ترکیب بپردازد، اما هر کجا ترکیب کرده است به‌ قدری استادانه بوده که تسلط بالای او به دستگاه‌ها و ردیف‌های موسیقی را نشان می-دهد. او در تلاوت-هایش دستگاه‌هایی همچون «حجازكار»، «حجاز دیوان»، «صبا»، «رست»، «عجم» و «نهاوند» را به کار برد.

نکته دیگری که می‌توان در تلاوت‌های او دید تسلط بر صوت و انواع کاربری‌هایی است که در یک صوت می‌تواند وجود داشته باشد. درباره صوت او می‌توان گفت بسیاری از قاریان یک خروجی صوتی دارند، اما مصطفی اسماعیل چند خروجی صوتی داشت؛ یعنی می‌توان چندین نوع جنس صدا از او شنید. در تلاوت‌های او استفاده از فضای سر، بسیار مشهود است و به اصطلاح با حجم صدا بازی می‌کند. مصطفی اسماعيل از نظر ارتفاع صوتی نيز از ارتفاع بالا و بسيار خوب صوتی بهره می‌برد و اجرای وی در پرده بم نيز بسيار ممتاز بود. گفته می‌شود گستره صوتی مصطفی اسماعیل به بیش از دو «اُكتاو» صدا یعنی 16 پرده صوتی می‌رسد. در بحث لحن نیز او جایگاه خاصی دارد. قدرت تنغيم و پردازش آهنگ‌ها در تلاوت، او را به عنوان قاری بسيار برجسته‌ای در زمينه لحن مطرح كرده است.

از حیث نرم یا محکم خواندن او را می‌توان جمع اضداد دانست؛ مصطفی در عین حال که هر کلمه را محکم ادا می‌کند نرم و لطیف نیز هست. این جمع فقط از مصطفی اسماعیل برمی‌‌آید، برخلاف قاریان دیگر که یا خیلی نرم می‌خوانند یا خیلی خشک تلاوت می‌کنند. فصاحت در تلاوت نیز ویژگی منحصر به فرد اوست. شاید به جرئت بتوان گفت که مانند مصطفی اسماعیل فصیح‌خوان نداریم. حتی در حرف زدن مصطفی اسماعیل هم می‌توان فصاحت را شنید. قاریانی همچون غلوش که از او تقلید کرده و متأثر از او بوده‌اند نیز در فصاحت خوش درخشیدند.

ویژگی دیگر تلاوت وی، جایگاهش در تقلید دیگران از اوست. تلاوت او را از نوع سبکِ باز معرفی کرده‌اند زیرا که انعطاف بسیاری دارد و مبنای آن جنس صدا نیست بلکه آهنگ و تکنیک است، از این‌رو می‌توان آن را به دیگران یاد داد. این سبک در مقابل سبک بسته است که متعلق به تلاوت افرادی همچون عبدالباسط است که بر جنس صدا تأکید دارد.

تلاوت‌های مشهور

به گفته برخی محققان، مصطفی اسماعیل 52 هزار ساعت تلاوت انجام داده است. قدیمی‌ترین تلاوت‌های موجود از او به دهه چهل میلادی باز می‌گردد که در قصر ملک فاروق می‌خوانده است. در دهه‌های 50، 60 و 70 نیز جلوه‌های خاص و رو به تکاملی از تلاوت‌های او را شاهد هستیم. شنونده وقتی تلاوت‌های دهه ۵۰ مصطفی را می‌شنود، می‌گوید امکان ندارد که بتوان تلاوتی از این کامل‌تر از مصطفی شنید، اما وقتی تلاوت‌های دهه ۶۰ و 70 را گوش می‌کند، می‌بیند این کارها کامل‌تر هستند. از جملۀ مشهورترین آثار وی، می‌توان به تلاوت سوره‌های «هود، حاقه، شمس» (1976م)، «فاطر، حاقه» (1970م)، «حجرات، ق، شرح، توحید» (1957م)، «بقره، طارق، شرح» (1957م)، «حج» (1945م)، «یوسف، حاقه» (1958م)، «نجم، قمر، الرحمن، حاقه، نازعات، شمس» (1956م)، «نمل» (1958م)، «ق، ذاریات» (1962م)، «تحریم، حاقه» (1963م) و «نساء، الرحمن» (1966م) اشاره کرد.

منابع

ایکنا

ویکی پدیا

تبیان