هوش معنوی

هوش معنوی (Spiritual intelligence) (به‌اختصار: SQ؛ حس معناداری و داشتن مأموریت در زندگی. این هوش، توانایی رؤیاپردازی است و به کوشش آدمی برای دستیابی به رؤیاها معنا و انگیزه می‌بخشد. هوش معنوی، یکی از انواع چهارگانه هوش (هوش بدنی، شناختی، هیجانی و معنوی) است و باعث یکپارچگی سایر هوش‌ها می‌شود. قوام این هوش، سلامت جسمی و روحی را افزایش داده، فرد را در برابر مشکلات زندگی مقاوم‌تر می‌کند و میل به کسب فضایل اخلاقی را در او تقویت می‌نماید. قرآن کریم از صاحبان این هوش با تعبیر «أولوالألباب» نام برده و ایشان را تحسین کرده است.

تعریف هوش معنوی

هوش معنوی توانایی رؤیاپردازی و کوشش آدمی در راستای دستیابی به رؤیاها است. به‌عبارتی، هوش معنوی را باید همان توانایی دانست که به ما قدرتی برای به دست آوردن آمال و آرزوهای مثبت‌مان می‌دهد و انگیزه لازم برای کوشش را در ما ایجاد می‌کند. این هوش، زمینه تمام باورها، هنجارها، عقاید و ارزش‌های انسان است و آدمی به‌واسطۀ آن، دربارۀ مسائل اساسی زندگی پرسش کرده و با بهره‌گیری از آن، در زندگی خود تغییراتی بنیادین را ایجاد می‌کند. در تعبیری دیگر، هوش معنوی، شامل حس معنا و داشتن مأموریت در زندگی، حس تقدس در زندگی، درک متعادل از ارزش ماده و معتقد به بهتر شدن دنیا است.

هوش معنوی در حقیقت توانایی شناخت اصول زندگی؛ شامل قوانین طبیعی و معنوی، بنا نهادن زندگی بر اساس این قوانین تعریف شده و تمرین‌هایی از طریق عبادت و تعمق برای حل مسأله اخلاقی است. این هوش دربردارنده نوعی سازگاری و رفتار حل مسئله است كه بالاترين سطوح رشد را در حيطه‌های مختلف شناختی، اخلاقی، هيجانی، بين فردی و... شامل می‌شود و فرد را در جهت هماهنگی با پديده‌های اطرافش و دستيابی به يكپارچگی درونی و بيرونی ياری می‌نمايد. هوش معنوی از سال ۱۹۹۶ توسط استيونز و در سال ۲۰۰۰ توسط امونز مطرح شده است.

از منظر بسیاری از روان‌شناسان، خود «هوش» توانایی است که منجر به سازگاری فرد با محیط شده و روش‌های مقابله با مسائل و مشکلات را در اختیار او قرار می‌دهد. از جمله خصلت‌های افراد باهوش، توانایی ارائه راه‌حل برای مسائل گوناگون و توانایی حل مسأله است. همچنین «معنویت» به‌عنوان یکی از ابعاد انسانیت، شامل آگاهی و خودشناسی بوده و به‌معنای نیاز به فراتر رفتن از خود در زندگی روزمره و یکپارچه شدن با کسی غیر از خود است. این غیر، در نگاه دینی همان خداوند به عنوان مبدا، مرکز و مقصد و باطن جهان هستی است. از آنجا که معنویت با جستجو و تجربه عناصر مقدس به مرحله تعالی می‌رسد، هوش معنوی مستلزم توانایی‌هایی است که از موضوعات معنوی برای تطابق و کنش اثربخش و تولید محصولات و پیامدهای با‌ارزش استفاده می‌کند؛ به گونه ای که با استفاده از معنویت، میزان انطباق پذیری فرد افزایش می‌یابد. هوش معنوی، نه تنها معنویت، بلکه میزان انطباق پذیری افراد را پیش بینی می‌کند و قابلیت‌هایی را به فرد می‌دهد که او را برای حل مسائل و دستیابی به اهداف قادر می‌سازد.

انواع هوش و نسبت آن‌ها با یکدیگر

روان‌شناسان عمدتا چهار نوع هوش اصلی را معرفی کرده‌اند: 1. هوش بدنی (جسمانی) (BQ)؛ 2. هوش شناختی (منطقی یا عقلانی) (IQ)؛ 3. هوش هیجانی (EQ)؛ 4. هوش معنوی (SQ). آنان نشان داده‌اند ترتیب رشد انواع هوش نیز به‌همین شکل است. کودک در ابتدا بر بدن خود کنترل پیدا می‌کند (هوش بدنی). سپس، مهارت‌های زبانی و مفهومی خود را گسترش می‌دهد (هوش شناختی). پس از آن، در زمانی‌که کودکان علاقه‌مند به گسترش روابط خود با دیگران باشند، هوش هیجانی آنان شکوفا شده است. از این هوش بیشتر در زمینۀ کسب موفقیت در بازار کار استفاده می‌شود. در انتها نیز هوش معنوی، زمانی خود را نمایان می‌کند که فرد به‌دنبال معنای مسائل گشته و پرسش از چرایی‌ها را مطرح می‌کند. در حقیقت، آخرین لایه از هوش، هوش معنوی است که هدایت و معرفت درونی، حفظ تعادل فکری، آرامش درونی و بیرونی و عملکرد همراه با بصیرت، ملایمت و مهربانی را شامل می‌شود. دانشمندان معتقدند هوش شناختی به نیمکره چپ تعلق دارد و کار اصلی آن، پردازش‌های سری است. در مقابل، هوش هیجانی در نیمکره راست قرار گرفته و پردازش‌ها را به‌صورت موازی انجام می‌دهد؛ اما هوش معنوی همه ابعاد مغز را درگیر می‌کند و پردازش‌ها را به‌صورت همزمان انجام می‌دهد.

کارکردها و فواید هوش معنوی

اندیشمندان معتقدند هوش معنوی می‌تواند کارکرد روزانه و سلامت جسمی و روحی را ارتقا دهد. همچنین پژوهش‌های مختلف حکایت از ارتباط میان هوش معنوی، هدف زندگی، رضایت از زندگی و سلامت افراد دارد. این بررسی‌ها نشان داده‌اند که معنویت، با بیماری کمتر و طول عمر بیشتری همراه است. همچنین، افرادی که دارای جهت‌گیری‌های معنوی هستند، در زمان مواجهه با جراحت، پاسخ بهتری به درمان داده و به‌شکل مناسب‌تری با بیماری و عواقب آن کنار می‌آیند. هوش معنوی با اخلاق نیز ارتباط دارد. گاردنر پیشنهاد می‌دهد که هوش معنوی می‌تواند در رابطه با اخلاق مؤثر باشد هوش معنوی توانایی ورود به فضائل اخلاقی مانند بخشش، تواضع، مهربانی و ... است و می‌توانیم بدین وسیله منابع جدیدی برای حل مسائل و مشکلات خود پیدا کنیم و از رذائل اخلاقی به دور باشیم.

به‌طور کلی افراد دارای هوش معنوی بالا، خودآگاهی بالایی دارند و این حس آنان را از درون هدایت می‌کند. در مقابله با سختی‌ها، قدرتمندتر هستند. از تجربیات و شکست‌ها درس می‌گیرند و هرگز ناامید نمی‌شوند. از دشواری‌های فرصت‌سازی می‌کنند. توانایی ایستادگی در برابر جمع و عدم همراهی با عوام را دارند. به فضائل اخلاقی اهمیت می‌دهند. خوددار و خودکنترل هستند و از انعطاف‌پذیری بالایی در مواجهه با مسائل برخوردارند. ازجمله ویژگی‌هایی که در هوش معنوی رشد یافته دیده می‌شود، عبارتند از، خلاقیت، بی‌تعصبی، مسئولیت‌پذیری، مهربانی و استواری. به‌واقع افراد دارای هوش معنوی، در واقع تسلط بیشتری بر اوضاع دارند و کمتر خود را در مقابل دشواری‎های زندگی می‎بازند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد هوش معنوی می‌تواند دو هوش دیگر (شناختی و هیجانی) را یکپارچه کرده و فرآیندهای تفکر منطقی و عواطف هیجانی را تسهیل کند. از همین رو، بایستی بیش از دو هوش دیگر رشد یابد. بهترین سن آموزش هوش معنوی کودکان، زیر ۶ سال است.

هوش معنوی در قرآن و آموزه‌های دین

در فرهنگ اصیل اسلامی هوش معنوی به طور ضمنی، مورد توجه فراوانی قرار گرفته است. مهمترین کلید‌واژه قرآنی که به‌نوعی به هوش معنوی اشاره دارد، مفهوم «ألباب» است و دارندگان هوش معنوی در قرآن با عنوان «أولو الألباب» شناخته شده و مورد تحسین قرار گرفته‌اند. قرآن کریم بارها یادآور می‌شود که «تذکّر» یافتن، ویژگی مختص أولوا الألباب است و تنها اولوالألباب هستند که از انذارها و مواعظ خداوند متعال، متذکر می‌شوند (و ما یذّکّر إلا اولوا الألباب) (مثلا: بقره/269؛ رعد/19). یکی دیگر از ویژگی‌های بارز اولوا الألباب، خوب گوش دادن به سخنان حق و پیروی نیکو از آن است؛ ویژگی‌ای که در نهایت، موجب هدایت یافتن آنان به دست پروردگار می‌شود (زمر/18).

قرآن کریم راه‌هایی را برای تقویت و ارتقای هوش معنوی در افراد توصیه نموده است. یکی از راه‌های ارتقای هوش معنوی از منظر قرآن کریم، یادآوری موهبت‌های الهی و شکرگذاری در قبال آن‌ها است. توجه به موهبت‌های الهی و و تقويت مثبت انديشی، پرهيز از چشم و هم‌چشمی و دوری از مقايسه داشته‌های خود با ديگران، از راه‌های رفع موانع و دستيابی به هوش معنوی در افراد است.

دعا مهارتی دیگر برای تقویت هوش معنوی است. هم قرآن کریم و هم اندیشمندان، بر تأثیر دعا در هوش معنوی سخن گفته‌اند. دعا فقط زبان مسلمانان نیست، بلکه زبان مشترک تمام ادیان و تمام انسان‌هاست و تفاوت اسلام با مذاهب و ادیان دیگر در متون و مخاطب دعا خلاصه می‌شود. در مطالعات اسمیت نیز، ۱۰ مهارت برای تقویت هوش معنوی ذکر شده است، از جمله نیایش، دعا کردن، تجربه معنوی، مقابله با استرس، هدفمند بودن، پرستش‌گاه، خارج نشدن از اصول، محوریت اعتقاد، مقررات مذهبی و تحمل کردن مفاهیم دینی. همچنین سفرهای مذهبی باعث شکوفایی هوش معنوی در افراد می‌شود.

اشارات به هوش معنوی را می‌توان در سایر متون دینی نیز مشاهده کرد. مثلا در دعای بیستم صحیفه سجادیه می‌خوانیم: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اکفِنِی مَا یشْغَلُنِی الِاهْتِمَامُ بِهِ، وَ اسْتَعْمِلْنِی بِمَا تَسْأَلُنِی غَداً عَنْهُ، وَ اسْتَفْرِغْ أَیامِی فِیمَا خَلَقْتَنِی لَهُ». «بار خدایا، درود فرست بر محمد و خاندانش و مرا از هر کار که پرداختن به آن از پرداختنم به تو باز می‌دارد، بی نیاز گردان و به کاری بگمار که در روز بازپسین از من مطالبه خواهی کرد و روزهای عمرم را در کاری که مرا برای آن آفریده‌ای مصروف دار». امام سجاد علیه السلام در این فراز از دعا به نوعی هوش اشاره دارند که امروزه از آن به هوش غایت نگر، هوش کل‌نگر یا «هوش معنوی» تعبیر می‌شود. این هوش که غیر از سایر انواع هوش است و در صورت رشد کافی بر سایر انواع هوش‌ها حاکم می‌شود، کمک می‌کند تا در کوران زندگی اهداف جزئی، انسان را از هدف کلی زندگی غافل نسازند.

منابع

ایکنا

ویکی زندگی

دانشنامه حوزه