تفسیر موضوعی

تفسیر موضوعی؛ سبکی تفسیری، برای تبیین موضوع محور آیات قرآن. این تفسیر ظرفیت استنطاق از قرآن، استخراج نظام های کلان و جامع موضوعات قرآنی و عینیت‌بخشی به مفاهیم اسلامی را دارد به همین دلیل در عصر حاضر توجه زیادی بدان مبذول شده است. برخی از مستشرقان با بهره گیری از این سبک به تفسیر مفاهیم عقیدتی، اخلاقی و فقهی قرآن دست زده-اند.

تعریف تفسیر موضوعی

معنای لغوی

تفسیرموضوعی یک ترکیب وصفی است که در آن موضوعی بودن وصف تفسیر است. کلمه تفسیر، به معنی پرده برداشتن، کشف کردن، توضیح دادن و آشکار کردن است؛ پس زمانی‌که می‌گوییم تفسیر قرآن، یعنی می‌خواهیم معانی قرآن را آشکار کنیم.

معنای اصطلاحی

تعاریف متعدد مشابه و گاهاً در برخی گزاره ها متفاوت درباره تفسیر موضوعی ارائه شده است. می‌توان برای «تفسیر موضوعی» دو تعریف کلی ارائه کرد؛ نخست، تفسیر موضوعی اعم و دوم تفسیر موضوعی اخص. منظور از تفسیر موضوعی اعم این است که بخواهیم پاسخ هر موضوعی را از قرآن پیدا کنیم. به عنوان مثال بخواهیم معنای «پلورالیسم» را در قرآن بیابیم؛ با این نگاه تمام پایا‌ن‌نامه‌هایی که از منظر قرآن نوشته می‌شود، می‌توانند به نوعی تفسیر موضوعی باشند.

تفسیر موضوعی اخص به این معناست که مفسر برای خود نظام وهندسه‌ای ترسیم کند و موضوعات قرآن را در آن چارچوب تعریف کند. تفسیر موضوعی خاص برای خود چارچوب خاصی دارد و کل موضوعات قرآنی را اولویت‌بندی می‌کند مثلا مشخص می‌کند کدام موضوعات اصیل هستند و کدام موضوعات حاشیه‌ای محسوب می‌شوند.

تفسیر موضوعی در معنای اول، از همان دوران نزول قرآن مورد توجه قرار داشته است. اما تفسیر موضوعی در معنای دوم در بین شیعیان جدید است و مفسرین معاصر بیشتر به این تفسیر متمایل هستند.

پس در یک تعریف اجمالی می‌توانیم بگوییم تفسیر موضوعی به این معناست که آیات مربوط به موضوعی را از هر کجای قرآن استخراج کنیم بدون اینکه توجه داشته باشیم این آیه مربوط به چه سوره‌‌ای است و در کجای قرآن قرار گرفته است. به عنوان نمونه، «توحید» را از قرآن استخراج کنیم بدون توجه به ترتیب نزول آیات.

پیشینه تفسیر موضوعی

تفسیر موضوعی روشی است که تاریخچه و پیشینه‌ای کهن‌تر از روش ترتیبی(که به عهد تدوین تفاسیر در نیمه اول قرن دوم هجری باز می‌گردد) دارد و از حیث تبار، دامنه‌دارتر از تفسیر ترتیبی است. قدمت تفسیر موضوعی به شیو‌ه‌ای که امروزه نگاشته می‌شود چندان در گذشته متداول نبوده است. به عبارت دیگر سابقه تفسیر موضوعی از زمان پیامبر(ص) آغاز می‌شود اما شکل‌گیری و توسعه‌ی آن به زمان معاصر باز می‌گردد. آغاز تفاسیر موضوعی به عصر رسالت پیامبر اکرم(ص) باز می‌گردد و در واقع تفسیر موضوعی روشی است که خود حضرت بنیان نهاده است و اهل بیت(ع) و شاگردانشان نیز همان روش را در تفسیر آیات شریفه قرآن ادامه دادند و حافظان این روش تفسیری در طول ۳ قرن بوده‌اند. پس از دوران حضور اهل بیت(ع) و در عصر غیبت صغری و کبری نیز همین روش توسط مسلمانان به ویژه شیعیان پی گرفته شده است و علی‌رغم فراز و نشیب‌های متعدد در قرون متاخر، به عنوان یک روش استوار، قاعده‌مند، اثربخش و پویا در چارچوبی معین (که از تفسیر به رای و تاویلات ناروا به دور باشد) در مجامع علمی حوزوی و دانشگاهی در عرصه دین‌شناسی قرآنی جای خود را به ویژه در جهان تشیع باز کرده است؛ با این حال این روش اکنون نیز مخالفانی دارد که ادله‌ای برای طرد و رد چنین روش تفسیری‌ای می‌آوردند البته پاسخ‌های درخوری به همین اشکالات و انتقادات، توسط موافقان و مروجان تفسیر موضوعی داده شده است.

اولین تفاسیر موضوعی که به صورت مدون به نگارش درآمده به عصر حاضر محدود نمی‌شود بلکه مفسران مسلمان شیعه و اهل سنت که از قرن دوم به بعد به تدوین غریب القرآن، کتاب‌های الوجوه و النظایر مفردات القرآن، آیات الاحکام، احکام القرآن پرداخته اند به نوعی همان تفسیر موضوعی را تحقق بخشیده‌اند؛ چرا که همه این موارد، شکل ساده تفسیر موضوعی است؛ برخی کتب مانند آیات الاحکام‌ها و احکام القرآن‌ها، مباحث فقهی قرآن را در خود گرد آورده‌اند و صرفا به احکام فقهی پرداخته‌اند؛ بزرگان شیعی از گذشته تا به حال، بیش از ۳۰ کتاب در بحث آیات الاحکام به زبان عربی نگاشته‌اند که ۱۰مورد آن تاکنون به چاپ رسیده است. مهم‌ترین و قدیمی‌ترین کتاب آیات الاحکام در میان شیعه نوشته محمد بن سائب(م ۱۴۶ ق) اهل کوفه و از اصحاب امام باقر و صادق(ع) است. دانشمندان اهل تسنن نیز در این زمینه تالیفات فراوان داشته‌اند که کهن‌ترین آنها «احکام القرآن» شافعی (م ۲۰۴ ق) است.

به اعتباری می‌توان گفت تفاسیر موضوعی، ریشه‌ در روایات دارند اما در سنت تفسیری گذشته، تفاسیر موضوعی به شکل امروزی نگاشته نمی‌شدند؛ به عبارت دیگر در هیچ دورانی تفسیر موضوعی به شکلی که امروزه شاهد آن هستیم شکل نگرفته است. تفاسیر موضوعی به سبک امروزی بر مبنای احتیاجات روز به وجود آمده‌ است؛ به همین دلیل زمانی که آیت‌الله سبحانی تفسیر «منشور جاوید» را تالیف کرد در مقدمه کتاب نوشت این نخستین تفسیر موضوعی است که نگاشته می‌شود. آغازگر تفسیر موضوعی در اهل سنت، شیخ محمد عبده دانسته شده است. همچنین شیخ شلتوت از کسانی بود که هسته اولیه علم تفسیر موضوعی قرآن را بنا نهاد. علامه مجلسی در «بحارالانوار» ذیل هربابی و در ابتدای آن آیات مربوط به موضوعات را آورده است و اولین کسی است که تفسیر موضوعی قرآن را در عالم اسلام بیان کرده است.

در دوره معاصر آیت‌الله جوادی‌آملی در ۱۸ جلد، آیت‌الله سبحانی در ۱۴ جلد و آیت‌الله مکارم‌شیرازی در ۱۰ جلد تفسیر موضوعی نگاشته‌اند. این بزرگواران کسانی هستند که به صورت مستقل به تفسیر موضوعی پرداخته‌اند، البته گاهی تفاسیری چون «المیزان» نیز وارد یک موضوع خاص می‌شوند و به صورت تفصیلی یک موضوع از قرآن را مورد بررسی قرار می‌دهند. آیت‌الله مصباح یزدی در کتاب «معارف قرآن» و همچنین‌ آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در میان معاصرین ایران جزء پیشگامان این حرکت محسوب می‌شوند.

سطح تفاسیر موضوعی به تناسب مخاطب آنها، متفاوت نیز نگاشته شده است؛ به عنوان نمونه تفسیر موضوعی قرآن کریم نوشته آیت‌الله جوادی‌آملی از سطح بسیار بالایی برخوردار است و عمدتاً فرهیختگان حوزوی و دانشگاهی قادر به بهره‌گیری و استفاده از آن هستند. در صورتی که تفاسیر «پیام قرآن» آیت‌الله مکارم‌شیرازی، «منشور جاوید» آیت‌الله سبحانی و «معارف قرآن» آیت‌الله مصباح یزدی از تفاسیری قلمداد می‌شود که عموم مردم اعم از جوانان و نوجوانان می‌توانند از آنها بهره ببرند.

منشور جاوید از اولین تفاسیر موضوعی به زبان فارسی

منشاء تفسیر موضوعی

تفاسیر موضوعی با توجه به این ذهنیت شکل گرفته‌اند که مفسر می‌تواند در مورد هر یک از موضوعات قرآن با توجه به دیگر آیات اظهار نظر کند. به عنوان مثال در مورد جایگاه زن در قرآن می‌توانیم مجموعه آیات مرتبط را جمع‌آوری و به نظریه قرآن درباره این موضوعات دست پیدا کنیم؛ این چنین شد که سبکی به نام تفسیر موضوعی ایجاد شد. به عبارت دیگر می‌توان گفت جوانه‌های اصلی تفسیر موضوعی در تفسیر قرآن به قرآن نهفته است؛ در تفسیر موضوعی، بهره‌گیری از سایر آیات شکل پیشرفته‌تر به خود می‌گیرد و مفسر برای فهم موضوع سراسر قرآن را بررسی می‌کند.

ضرورت تفسیر موضوعی

بدون تردید جامعه ما به تفسیر موضوعی، بیشتر از تفسیر ترتیبی نیاز دارد. عوامل زیر از جمله عوامل ضرورت تفسیر موضوعی می‌باشند:

کاربردی سازی علوم با تفسیر موضوعی.

عدم جوابگو بودن تفسیر ترتیبی درباره نظر جامع قرآن برای یک موضوع.

پاسخگویی به نیازها روز در قالب یک نظام تعریف‌شده از رهگذر تفسیر موضوعی.

دستیابی به نگاه جامع، سیستم پنهان و مهندسی غیرآشکار از طریق تفسیر موضوعی.

قواعد تفسیر موضوعی

در تفسیر موضوعی، مفسر، ما را با یک موضوع خاص در فضای قرآن آشنا می‌کند که از مجموعه آیات قرآن یک نظر کلی درباره آن موضوع قرآنی استخراج می‌شود. با توجه به اینکه قرآن کتاب مربوط به همه زمان‌هاست باید پرسش‌های خود را با توجه به نیاز زمان به قرآن عرضه کنیم و پاسخ‌های آن‌ را از درون قرآن استخراج کنیم. پس قواعد تفسیر موضوعی عبارتند از یگانه دیدن موضوع و دوم پاسخگویی به نیازهای زمانه. مقصود از موضوع در عنوان «تفسیر موضوعی» نیز واقعیت خارجی دانسته شده است.

فواید و کارکردهای تفسیر موضوعی

سبک تفسیر موضوعی دارای مجموعه‌ای از فواید است. این فواید به ترتیب عبارتند از:

پاسخگویی به نیازهای دوران زیست مدرن جدید و شبهات روزآمد.

ظرفیت وحدت‌بخشی در تفسیر موضوعی قرآن.

رفع ابهام‌هایی که در بدو نظر در بعضی از آیات به چشم می‌خورد؛ مانند: متشابهات قرآن.

آگاهی از ویژگی‌ها، علل و نتایج موضوعات و مسائل مختلف مطرح در قرآن. بدست آوردن یک تفسیر جامع درباره موضوعاتی مانند توحید، معاد، عبادات، جهاد و حکومت اسلامی.

بدست آوردن اسرار و پیام‌های تازه قرآن با انضمام آیات به یکدیگر.

روش‌ها در تنظیم تفسیر موضوعی

دایره المعارفی:

تفاسیر موضوعی گاهی به عنوان مجموعه‌های دایره‌المعارفی در چند جلد نگاشته می‌شوند.

تک نگاری

در تک‌نگاری‌ها، گاهی مفاهیم و موضوعات قرآنی چون صبر، ایمان و تقوا و انسان از خود قرآن انتخاب و سپس به تفسیر آنها پرداخته می‌شود. اگر بخواهیم پرسشی بیرون از موضوعات قرآن داشته باشیم –مثلا در صدد پاسخگویی به این باشیم که چگونه بر مشکلات روحی و معنوی جامعه فائق شویم؟- در اینجا مفسر به سراغ علومی چون روان‌شناسی، علوم اجتماعی، و تحقیقات میدانی می‌رود و سپس به سراغ قرآن می‌آید که در میان نظریات مختلف دیگر قرآن چه پیشنهاد و منطقی دارد. این بحث مستند به این کلام امیرمؤمنان است: «ذلک القرآن فاستنطقوه ولن ینطق ابداً». از قرآن بپرسید و قرآن را به نطق در آورید.

درون قرآنی

موضوعات از درون قرآن انتخاب می‌شود و مفسر به عنوان نمونه، آیات نماز یا جهاد را از قرآن گردآوری می‌کند و با توجه به قرائن و شواهد دیگر، که عبارت است از معقولات و مفاهیم عقلیه و روایات اهل بیت(ع)، به تحلیل آیات و نتیجه‌گیری از آنها می‌پردازد.

برون قرآنی

روش دوم تفسیر موضوعی بدین صورت است که موضوعات از متن جامعه یا علوم و رویدادهای عصر حاضر انتخاب می‌شود و به عنوان نمونه یک پرسش به قرآن عرضه می‌شود از این‌رو، مفسر آیات موافق و مخالف، آن را با توجه به قرائن روایی، علمی، تاریخی و.... مورد تحلیل قرار می‌دهد و به استنباط علمی آیات هم خانواده می‌پردازند و به پاسخ پرسش دست می‌یابد و آن را به مخاطبان عصر حاضر عرضه می‌کند. تطبیقی یکی از روش‌های تفسیر موضوعی تفسیر تطبیقی درباره یک موضوع از موضوعات دینی است. در این کار تطبیقی هدف تفاوت بیان قرآن با بیان ادیان بویژه ادیان ابراهیمی و مثلا کتاب مقدس است.

میان رشته ای

شیوه تفسیر موضوعی میان‌رشته‌ای به این معنا که هنگامی می‌خواهی موضوعی را چون قرآن و تربیت، قرآن و اقتصاد و ... بررسی کنی از شیوه موضوع میان رشته‌ای قرآنی استفاده کنیم که فراتر از سه شیوه قبلی درون قرآنی، برون قرآنی و تطبیقی است. بلکه این شیوه بالاتر از آنهاست و به تولید علم منجر می‌شود. بنابراین اگر از شیوه تفسیر موضوعی میان رشته‌ای به ویژه در جهت‌دهی به علوم انسانی براساس قرآن استفاده شود می‌تواند بسیار کارساز باشد و گره علوم انسانی در عصر حاضر را حل کند.

مشرب ها و شیوه های تفسیر موضوعی

چند مشرب در تفسیر موضوعی وجود دارد. یکی از این روش‌ها عرضه مسایل به قرآن و گرفتن پاسخ از آن است. دومین روش در تفسیر موضوعی، استخراجی است یعنی مسئله کلی را شناسایی می‌کنیم ولی چیزی را بر قرآن تحمیل نمی‌کنیم. شیوه دیگر در تفسیر موضوعی با عنوان تفسیر تنزیلی است که تنزیل نیز دو شعبه دارد؛ گاهی بازسازی کل قرآن براین اساس است و گاهی یک موضوع را در این عرصه بررسی می‌کنیم. تفسیر بنایی و ساختاری از دیگر روش‌های تفسیر موضوعی است که می‌گوید هر سوره‌ای ایده مرکزی و قلبی دارد و ایده‌های پیرامونی نیز باید با این ایده مرکزی سنجیده و ارزیابی شود.

شهید صدر و تفسیر موضوعی

شهید صدر به تفسیر ترتیبی قرآن نمی‌پردازد و بر ‌نظریه‌پردازی تاکید می‌کند و استنطاق قرآن کریم را در گرو تفسیرموضوعی یا ‌نظریه‌پردازی در قرآن برمی شمرد. تفسیر موضوعی از منظر شهید صدر به این معناست که یک مسئله‌ای از بیرون اخذ و به قرآن عرضه شود تا پاسخ آن مسئله را از قرآن بگیریم.

در دغدغه صدر، تفسیر موضوعی یک حرکتی است که باید از متن جامعه شروع شود. در تلقی صدر، تفسیر موضوعی دو رکن معرفتی دارد؛ یکی معارف بشری است و یکی نیز رکن درونی است که می‌شود متن. ایشان می‌گوید که یک مفسر موضوعی، وظیفه‌اش این است که در مورد رکن بیرونی، همه داشته‌های عصر خود را با خود داشته باشد و با سؤالات و اندیشه‌های روز آشنا شود و آن پرسش‌ها را با قرآن در میان بگذارد. با این تلقی، تفسیر جنبه عصری پیدا می‌کند و ناظر به نیاز‌های روز می‌شود. به این معنا قرآن از طاقچه پایین می‌آید و در صحنه برخورد اندیشه‌ها قرار می‌گیرد. از این زاویه که به تفسیر موضوعی نگاه کنیم قرآن کاملا کاربردی می‌شود و از بحث‌های انتزاعی بیرون می‌آید و خود را در معرض پاسخ‌گویی قرار می‌دهد.

از دیدگاه شهید صدر تفسیر قرآن به سبک موضوعی از چند جهت ضرورت دارد:

۱- محدودیت و ناتوانی تفسیر ترتیبی در ارائۀ نگرش جامع قرآن؛

۲- منوط بودن پاسخگویی قرآن به تمام پرسشها به تفسیر موضوعی؛

۳ ـ ابهام‌زدایی از چهرۀ برخی از آیات در سایۀ تفسیر موضوعی.

شهید سید محمدباقر صدر در کتاب سنت‌های تاریخی در قرآن کریم به معرفی و تبیین تفسیر موضوعی پرداخته است. تفسیر موضوعی شهید صدر، تفسیر مساله محور، جامع، اجتهادی و منتج به نظریه است. این تفسیر با هیچ یک از تفاسیر معتبر که تا امروز بوده‌اند و بعد از این پدید خواهند آمد منافات ندارد. نظریه پردازی کلان و جهان شمول، کلان نگری، ایستادگی در مقابل مکاتب دیگر بدون التقاط، عدم تنافی با سایر روش ها از سایر ویژگی‌های تفسیر موضوعی شهید صدر می-باشد.

آسیب‌شناسی تفاسیر موضوعی

می‌توان چند نکته را در مورد آسیب‌شناسی تفاسیر موضوعی تذکر داد:

تفسیر به رای

تقطیع آیات و عدم توجه به سیاق.

منقح نکردن مبانی

دخالت پیش فرضها.

ادله موافقان و مخالفان تفسیر موضوعی

در رابطه با تفسیر موضوعی موافقان علاوه بر دلایل قرآنی، یک دلیل روایی هم از امام علی(ع) ذکر کرده‌اند «إن الکتاب یصدق بعضه بعضا»، ولی عمده دلیل را دلیل عقلی می‌دانند که از دو جهت دارای اهمیت است. از جمله این دلایل عقلی جلوگیری از رکود اندیشه اسلامی و لزوم تدوین یک نظام فکری منسجم از معارف اسلامی است که مسلمانان را به سمت تفسیر موضوعی هدایت می‌کند. گروه مخالفان معتقدند نظم آیات قرآن توقیفی است و در تفسیر موضوعی این نظم دستکاری می‌شود. یا به روایات ضرب قرآن «ما ضرب رجل بعض القرآن ببعض الا کفر» استدلال می‌کنند و می‌گویند که در تفسیر موضوعی ضرب قرآن صورت می‌گیرد و نوعی بدعت و نوآوری است.

تفاوت تفسیرموضوعی با ضرب القرآن

تفسیر موضوعی، هیچ ارتباطی با «ضرب‌القرآن» ندارد. ضرب در واقع به معنی نسبت دادن آیه‌ای به آیه دیگر است. ضرب‌القرآن، در جایی استفاده می‌شود که آیه بی‌ارتباطی را در کنار آیه دیگر قرار دهند. ضرب، در روایات نهی شده است. مفسر در تفسیر موضوعی به دنبال ضرب نمی‌رود بلکه یک موضوع را در قرآن جستجو می‌کند سپس به آیات روی می آورد و با تعمق در روایات نتیجه‌ را به دست می‌آورد.

پاسخ به شبهه عدم توجه به سیاق آیات در تفسیر موضوعی

مفسرین تفاسیر موضوعی، به سیاق و شان نزول آیات در نگارش تفاسیر موضوعی توجه دارند؛ علاوه بر این تک‌تک واژگان قرآن معنادار هستند، اینگونه نیست که آیات باید پیوسته تلاوت شوند تا معنا داشته باشند؛ پس اگر آیات تقطیع هم شوند باز معنادار هستند. این پاسخی است که می‌توان به بزرگترین اشکالی که به تفاسیر موضوعی وارد است داد. از سوی دیگر مفسرین ما وقتی در تفسیر موضوعی وارد می‌شوند قبل از تفسیر موضوعی تفسیر ترتیبی انجام می‌دهند؛ بنابراین این اشکال در ادامه کار برطرف می‌شود یعنی مفسر به ترتیب آیات توجه می‌کند و آن را لحاظ می‌کند.

آینده تفسیر موضوعی

گرایش به تفسیر موضوعی در میان اندیشمندان مسلمان زیاد شده است زیرا در این سبک از تفسیر امکان پاسخگویی به بسیاری از سوالات فراهم آورده می شود. از این رو در آینده، گرایش گسترده ای را در زمینه تفاسیر موضوعی خواهیم داشت.

منابع

ایکنا.

دانشنامه اسلامی.

ویکی شیعه.

ویکی فقه.