خلق قرآن
خلق قرآن؛ نظریه ای در مورد ماهیت قرآن است که در مورد غیرمخلوق بودن(قدم) و یا مخلوق بودن(حدوث) قرآن بحث کرده است. خاستگاه این نظریه ابتدا در کلام کشیشان مسیحی بوده که مخلوق یا غیر مخلوق بودن کلمه اللهی حضرت عیسی(ع) مورد بحث قرار گرفته شده است. سپس، در دوره مأمون و در میان گروه های معتزله، اشاعره و اهل حدیث نیز مخلوق بودن قرآن مورد بحث قرار گرفته که منجر به تنازع و کشتار شده است و این دوره به دوره محنت معروف شد. در میان گروه های کلامی، معتزله و شیعه به مخلوق بودن قرآن و اشاعره و اهل حدیث به قدم قرآن معترف هستند.
نظریه خلق قرآن در اصطلاح
مسئله خلق یا حدوث قرآن به نظریه ای در مورد ماهیت قرآن گفته می شود. در این نظریه، خالق بودن یا مخلوق بودن قرآن تحت عنوان حدوث یا قدم قرآن بحث شده است و قدیم بودن قرآن[۱] مورد نقد و رد قرار گرفته است.[۲] به بیان دیگر، مخلوق بودن قرآن به این معنا است که قرآن پیش از خداوند متعال نبوده است و توسط خداوند خلق شده است و تنها موجود قدیم، خداوند متعال می-باشد.[۳] البته، مخلوق بودن قرآن به معنای خطاپذیری و بشری بودن آن نیست؛ بلکه تنها مؤید این امر است که قرآن آفریده خداوند متعال است.[۴]
خاستگاه نظریه خلق قرآن
خاستگاه نظریه خلق قرآن، با نگاهی به تاریخ مباحث کلامی در یافته میشود که ابتدا برخی کشیشان مسیحی، قدیم بودن قرآن را در جامعه اسلامی مطرح کردند. پس از فتح شام توسط سپاه اسلام، مسلمانان با کشیشان مسیحی روبه رو شدند که برای مقابله با اعتقادات توحیدی اسلامی به نشر شبهات می پرداختند. در رأس این افراد، یوحنای دمشقی قرار داشت. وی همانند دیگر مسیحیان، مسیح را به عنوان (کلمه الله)، قدیم میپنداشت و برای دفاع از این عقیده در مقابل مسلمانان، این شبهه را طرح کرد که حضرت عیسی(ع)، کلمه الله[۵] است و قدیم یا مخلوق بودن کلمه الله باید مشخص شود. در میان مسلمانان نیز ابن کلاب تحت تاثیر شبهات کشیشان مسیحی قرار گرفت و از غیر مخلوق بودن (قدم) قرآن[۶] سخن گفت و احمد بن ابی دواد پس از او و نیز اهل حدیث نیز معتقد به قدم قرآن شدند. احمد بن حنبل تصریح کرد که کلام خدا از علم ازلی و قدیم اوست. حشویه هم به شدت از نظریه قدیم بودن اصوات و حروف کلام خداوند متعال دفاع کردند، حتی قایل به قدیم بودن جلد قرآن شدند؛ اما اشاعره، راهی میانه را در پیش گرفتند؛ آنها اگر چه به قدیم بودن کلام الهی معتقد شدند؛ ولی این کلام قدیم را کلام نفسی، که قائم به ذات الهی شمردند که کلام لفظی که مرکب از الفاظ و حروف و حادث می باشد، بر آن دلالت دارد. از آنجا که اعتقاد به قدیم بودن کلام خدا، مستلزم موجود قدیم دیگری همراه با خداوند متعال است، از همان آغازِ ظهور این نظریه، گروهی همانند جعد بن درهم و جهم بن صفوان با آن به مخالفت پرداخته و اعتقاد به قدیم بودن قرآن را ردّ کردند. سپس، معتزله، قدیم بودن کلام خدا را انکار کردند. آنها از حدوث کلام خداوند متعال سخن گفته و در کتابهای کلامی خود و در مجامع علمی به نقد مبانی و ادله نظریه قرآن قدیم پرداختند.[۷] اين موضع باعث پيدايش فرقه‌ها و گروه‌هايی در ميان آنها شد و پس از آن مأمون و به دنبال وی معتصم آن را دنبال كرده و تلاش كردند تا علما و محدثان را بر قبول مسئله خلق قرآن وا دارند. اين فشار بر علما در تاريخ به محنة-القرآن[۸] شهرت يافته است.[۹]
دیدگاه شیعه در مورد خلق قرآن
بدون شک اهل بیت (ع) با ادله و براهین عام توحیدی پاسخ این مسئله را داده داده و در برابر نظر ناصحیح موضع گیری نمودهاند؛ اما به علت اینکه این بحث رنگ سیاسی به خود گرفت و روزگاری قائلین به قدم و زمانی دیگر، معتقدین به حدوث قرآن مورد اذیت و آزار بودند، امام هادی(ع) به شیعیان دستور دادند در این مسئله وارد نشوند و نیز یادآور شدند که خالق فقط خداوند است و غیر او همه مخلوق می باشد و پرسش کننده و پاسخ دهنده در این بدعت شریک هستند.[۱۰] در همین زمینه، به روایاتی از امام رضا(ع) نیز استناد شده است که در آنها، امام (ع) از خالق یا مخلوق خواندن قرآن دوری جُسته و قرآن را کلام الله خوانده که نه خالق است و نه مخلوق و از بحث در این باره نهی کرده است. بخش قابل توجهی از روایات امامان(ع) در باب «خلق قرآن»، در جلد۹۲ بحار الانوار به ثبت رسیده است.[۱۱]
دیدگاه اندیشمندان و محققان در مورد خلق قرآن
ملاصدرا از جمله اندیشمندان اسلامی است که سخن اشاعره را در مورد خلق قرآن نفی میكند و كلام عينی يا فعلی را مطرح میكند و كتاب را مقام خلق و فرقان را مقام تفرقه دانسته است و قرآن، مقام جمع الجمعی كلام الهی است.[۱۲] علاوه بر این، محقق نصر حامد ابوزید کلام الهی را حادث و مخلوق در نظر گرفته و نتیجه آن را تاریخیت قرآن می‌داند. وی تلاش میکند از طریق فعل دانستن صفت تکلّم، آن را به مسئله حدوث قرآن ارتباط داده، از رهگذر آن به تاریخی بودن قرآن استناد کند. در این راستا وی منکر وجود پیشین قرآن در لوح محفوظ شده و مراد از وجود قرآن در لوح محفوظ را معنای مجازی آن انگاشته است. به اعتقاد او لوح محفوظ همان قلوب مؤمنان است. این مقاله که به روش توصیفی، تحلیلی و انتقادی نگاشته شده است، بر آن بوده با مداقّه در اصل بحث حدوث و قدم قرآن، اولاً درکی درست از آن ارائه نماید و سپس، با اقامه دلایل و شواهدی از آرای فلاسفه و دانشمندان و صراحتهای قرآن، در قالب پاسخهای حلّی و نقضی ثابت کند که ارتباطی بین حدوث و تاریخیت قرآن برقرار نیست. نتیجه آنکه بحث حدوث کلام الهی تأثیری بر تاریخمندی قرآن به آن معنایی که مراد ابوزید است، ندارد و ادله و شواهد جناب ابوزید بر این مسئله همگی مخدوش است.[۱۳] محقق دیگری همانند ولسفن از اندیشمندان غربی نیز در مورد خاستگاه نظریه خلق قرآن ادعا میکند که متکلمان اسلامی در مسئله صفات الهی و به تبع مسئله خلق قرآن، از یهود و مسیحیت تأثیر پذیرفته‌اند.[۱۴]
منابع
دانشنامه پژوهه
ارجاعات
- ↑ .ویکی شیعه
- ↑ . چرا فیلسوفان به تفسیر فلسفی قرآن روی آوردند
- ↑ . امامت پدیا
- ↑ .دانشنامه حوزه
- ↑ . يا أَهْلَ الْكِتابِ لا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ وَ لا تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَ كَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلى مَرْيَمَ وَ رُوحٌ مِنْهُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ لا تَقُولُوا ثَلاثَةٌ انْتَهُوا خَيْراً لَكُمْ إِنَّمَا اللَّهُ إِلهٌ واحِدٌ سُبْحانَهُ أَنْ يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ كَفى بِاللَّهِ وَكِيلًا؛ «اى اهل كتاب، در دين خود غلوّ مكنيد، و در باره خدا جز [سخنِ] درست مگوييد. مسيح، عيسى بن مريم، فقط پيامبر خدا و كلمه اوست كه آن را به سوى مريم افكنده و روحى از جانب اوست. پس به خدا و پيامبرانش ايمان بياوريد و نگوييد [خدا] سهگانه است. باز ايستيد كه براى شما بهتر است. خدا فقط معبودى يگانه است. منزّه از آن است كه براى او فرزندى باشد. آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است از آنِ اوست و خداوند بس كارساز است». (نساء/ 171)
- ↑ . ویکی شیعه؛ لفظ و محتوای قرآن نزد اشاعره، قديم و غيرمخلوق است
- ↑ .دانشنامه حوزه
- ↑ .دائره المعارف اسلامی؛ ادامه پيام آيت الله سبحانی/ بهمنی
- ↑ . اصالت قرآن در مكتب امام هادی عليه‌السلام؛ معياری برای سنجش روايات؛ ویکی پرسش؛ دانشنامه جهان اسلام؛ ویکی بین
- ↑ [2-%09دیدگاه اندیشمندان و محققان در مورد خلق قرآن .دانشنامه پژوهه؛امام هادی (ع) و مساله كلامی «حدوث و قدم قرآن»؛رابطه قرآن و اهل بيت(ع) در زندگی شيعيان ناگسستنی است؛ مبارزه امام هادی(ع) با «فتنه خلق قرآن»/ تفسیر ۱۲۰ جلدی مفقود؛ امام هادی(ع)؛ هدایت‌گر اندیشه مهدویت/ حدوث و قدم قرآن در اندیشه امام؛ ظرفیت وحدت‌بخشی در تفسیر موضوعی قرآن؛ جامعه امروز نیازمند الگوپذیری از ساده زیستی امام هادی(ع) است؛ تدبیر امام حسن عسکری(ع) برای حفظ شیعیان در معرکه آرای عقل‌گرایی و نقل‌گرایی؛ فعالیت‌های امام هادی(ع) و نحوه ارتباط با یاران در دوران حصر؛ درس‌های امام هادی(ع) برای جامعه شیعی امروز؛ مديريت هوشمندانه امام هادی(ع) شيعه را در ماجرای «محنة القرآن» نجات داد؛ در فضیلت این بس که جد قائمی؛ يك استاد تاريخ: دوران امامت امام رضا (ع) يكی از دوران‌های طلايی تمدن اسلامی است]
- ↑ . ویکی شیعه؛ ویکی فقه؛ ویکی پدیا؛ اثبات برتری اندیشه شیعه، ثمره دوران امامت امام رضا(ع) بود؛ امام رضا(ع) با گفتمان‌سازی به اثبات وحدانیت پرداخت.
- ↑ . ملاصدرا قرآن را مقام جمع‌الجمعی كلام الهی می‌داند
- ↑ . نقد دیدگاه ابوزید درباره حدوث کلام الهی در فصلنامه «قبسات»
- ↑ . کتاب «مسئله خلق قرآن از منظر ولفسن» منتشر شد