آسیب اجتماعی

آسیب اجتماعی؛ هر نوع عملی که در چارچوب اصول اخلاقی و قوانین جامعه نبوده و با منع قانونی یا قبح اخلاقی روبرو است.

تعریف آسیب اجتماعی

آسيب اجتماعی هر نوع عمل فردی يا جمعی است كه در چارچوب اصول اخلاقی و قواعد عام عمل جمعی رسمی و غيررسمی جامعه محل فعاليت كنشگران قرار نمی‌گيرد و درنتیجه با منع قانونی يا قبح اخلاقی و اجتماعی روبه‌رو می‌گردد. ازنظر قرآن، هر آنچه در مسیر رشد، هدایت و ترقی انسان مانع ایجاد کند تا نگذارد انسان به اهدافی که قرآن تعریف کرده دست پیدا کند، آسیب اجتماعی است. مسیری که قرآن مشخص کرده، مسیر تقوا و هدایت انسان است.

انواع آسیب‌های اجتماعی

آسیب‌ها در ابعاد مختلفی می‌توانند بروز کنند. آنچه امروزه مطرح است بحث فسادهای اجتماعی، گناه‌هایی که در اجتماع اتفاق می‌افتد، حریم‌هایی که از بین می‌رود، نابسامانی جامعه، نابسامانی اقتصادی و نابسامانی فرهنگی است که در حقیقت موانعی برای انسان در سیر الی الله محسوب می‌شود. مهم‌ترین آسیب‌ در جامعه اسلامی تلاش دشمنان اسلام در تهاجم علیه فرهنگ و ارزش‌های اسلامی است.

همچنین تفرقه، غیبت کردن، بدگمانی، تمسخر، عیب‌جویی، هرزه زبانی و القاب زشت، تجسس، بی‌عدالتی، بی‌توجهی نسبت به آسیب دیدگان، ظلم، اسراف، پرخاشگری و جنايت، خودكشی، قاچاق مواد مخدر، جرائم مالی، اقتصادی، ترويج فساد و ابتذال فرهنگی در جامعه، فساد اخلاقی، بی‌کاری، اختلاف و فاصله بین جوانان و خانواده‌ها، فاصله‌ی نسل‌ها، فردیت، خود ارضایی، مدگرایی، اعتیاد به مواد مخدر، اعتیاد به فضای مجازی، خانه‌های مجردی، هیجان‌گرایی، ارتباط نامشروع، همسر ستیزی، همسر گریزی، طلاق عاطفی، طلاق، مهدکودک، قطع صله‌ی رحم، خانه‌ی سالمندان، قانون‌گریزی، سرقت، ضرب‌وجرح، ربا، شایعه گرایی و قومیت‌گرایی، حاشیه‌نشینی، بی‌بندوباری اجتماعی، بحران هویت، کودکان بی‌سرپرست، از بین رفتن سرمایه اجتماعی، پارتی‌بازی، آقازادگی، زنان و دختران فراری، فساد اداری، رشوه، خودکشی، آزار زنان، ازدواج سفید، فرار مغزها، فرار سرمایه، از بین رفتن امید اجتماعی، نبود شایسته‌سالاری، ماهواره، دوستان ناباب، موسیقی و فیلم‌های مستهجن و فضای مجازی و عدم خودباوری و اعتمادبه‌نفس، گسست فرهنگی در جوانان و نوجوان، رواج شبهات اعتقادی، ترویج سبک زندگی آمریکایی، بالا رفتن سطح رفتارهای هیجانی، خشونت‌آمیز و کاهش ارتباطات عاطفی، ازدیاد برخی رذایل اخلاقی مثل دروغ، آمار وحشتناک دوستی‌های خیابانی و ازدیاد تمایل دختران به این کار، آشفتگی کانون خانواده و نبود مهارت‌های لازم تربیت فرزند، پوشش‌های نامناسب و بی‌توجهی به عفاف و حجاب، شکاف طبقاتی اجتماعی، اشاعه جمع‌های انفرادی، افسردگی، اضطراب و استرس، اشاعه عرفان‌های کاذب شرقی و غربی، کاهش سن بلوغ غیررسمی، بالا رفتن سن ازدواج، پائین آمدن آمار ازدواج، کاهش فرزند آوری خانواده‌ها، توسعه افسارگسیخته شهرنشینی و آپارتمان‌سازی‌های غیرمتناسب با وضعیت فرهنگی و اجتماعی، پائین بودن سطح فرهنگ همزیستی شهروندی و بی‌توجهی به حقوق همسایگی، مدرک‌گرایی مفرط، پدیده حیوانات خانگی، آمار بالای کلاس‌های موسیقی و رقص، سلبریتی‌زدگی جامعه، بی‌انضباطی در امور شهروندی، تضییع حق‌الناس‌ها، تجاهر ولنگارمآبانه جوانان بخصوص دختران، مشکلات معیشتی، فقر، قاچاق‌فروشی، آمار بالای هرزه گرایی، پائین بودن سطح سواد رسانه‌ای، پائین بودن سطح مطالعه کتاب، وفور اطلاعات و نشریات زرد در سطح افکار عمومی، گرفتاری مراکز اصلی آموزشی و تربیتی جامعه به تکرار مکررات و عدم تناسب، تطابق و پاسخگویی آموزش‌ها با نیاز جامعه از مهم‌ترین آسیب‌های اجتماعی موجود هستند.

آسیب‌های اجتماعی در قرآن

در قرآن کریم به آسیب‌‌های تمدنی که در اقوام سایر پیامبران بوده‌، اشاره‌شده است. برای نمونه قوم حضرت شعیب دچار انحرافات اقتصادی، قوم حضرت لوط دچار انحرافات شهوانی و قوم حضرت نوح دچار انحرافات اعتقادی بوده‌اند و هر یک از انبیا‌ء برای این انحرافات درمان آورده‌اند.

دلیل و منشأ آسیب‌های اجتماعی

آسیب‌های اجتماعی اگرچه نام اجتماعی دارند، اما از فرد آغاز می‌شوند، در خانواده رشد می‌کنند و در جامعه خود را بروز می‌دهند. نظریه‌پردازان غربی فقر، بیکاری، شکاف اجتماعی و... را ازجمله مؤلفه‌های شکل‌گیری آسیب‌های اجتماعی معرفی می‌کنند؛ اما اندیشمندان داخلی آسیب‌های اجتماعی را ناشی از مشکلات روحی و روانی و ضعف هویتی و شخصیت تکامل نیافته می‌دانند. به‌طورکلی علل و عوامل گوناگون فردی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و...، در پیدایش این‌گونه پدیده‌ها نقش دارد. جامعه‌ای که در آن منیت به اوج خود رسیده و در آن نفاق، نیرنگ و دو‌رویی به کمال برسد؛ وحدت، انسانیت و ایمان کاهش پیدا می‌کند و این جامعه و تهدیدها باعث می‌شود جامعه ازنظر بعد فردی و اجتماعی مورد تهدید قرار بگیرد.

از طرفی ناهنجاری‌های اجتماعی رابطه مستقیمی باارزش‌ها و باورهای دینی یک جامعه دارد. زمانی که ایمان دینی تضعیف‌شده و نسبت به باورهای دینی در جامعه بی‌اعتنایی به وجود آید، افراد، دچار سرگردانی شده و زمینه‌ی آسیب‌پذیری آن‌ها فراهم می‌شود؛ یعنی ناهنجاری‌هایی که در پرتو باورهای دینی قابل‌کنترل است، از کنترل خارج‌شده و هرکدام به‌تنهایی به یک تهدید تبدیل می‌شود. بنابراین، فاصله گرفتن از تعالیم قرآنی و مساجد، عدم توجه به دستورات ثقلین و نبود تربیت دینی از عوامل آسیب‌های اجتماعی است. علاوه بر این، دشمن نیز سرمایه‌های زیادی هزینه می‌کند تا جامعه‌ی اسلامی را از مسیر اصلی خود منحرف نماید.

برنامه‌های شبکه‌های ماهواره‌ای، معضلات پيش روي ازدواج، بالا رفتن سن ازدواج، خانواده ناسالم و به‌تبع آن محیط تربیتی و شغلی ناسالم، کم‌توجهی به بیانات روحانیون و بزرگان دین، پخش برخی برنامه‌های غیرمفید از صداوسیما، گسترش ظلم و گناه در جامعه، تخلف از قوانین الهی، هجوم فرهنگ غربی، از دیگر عوامل ایجاد و گسترش آسیب‌های اجتماعی است.

تعریف آسیب‌شناسی اجتماعی

آسيب‌شناسی اجتماعی شاخه‌ای در روانشناسی اجتماعی است که به شناخت علمی اختلالات، بی‌نظمی‌ها و مشكلات اجتماعی می‌پردازد و موضوع آن، دردها، نابساماني‌ها، جرائم و جنايات، فقر، اعتياد، فحشا، الكليسم، خودكشي‌ها، خصومت طبقات و گروه‌های اجتماعی است که بر اساس مدرك و معيار معين آن را انحراف يا کج‌روی خوانده‌اند. آسیب‌شناسی در علوم اجتماعی مشابهت خاصی با آسیب‌شناسی در علم پزشكی دارد. همچنان كه مطالعه بيماری جسمی برای حفظ سلامت جسمی ضروری است، سلامت اجتماعی نيز ممكن نيست بدون معرفتی گسترده‌تر و مشخص‌تر نسبت به بيماری اجتماعی و با اطمینان پايدار بماند.

اهمیت آسیب‌شناسی اجتماعی

هر جامعه‌ای متناسب با شرايط، فرهنگ، رشد و انحطاط خود با انواعی از انحرافات و مشكلات روبروست كه تأثیرات مخربی روی فرآيند ترقی آن جامعه دارد. شناخت چنين عواملی می‌تواند مسير حركت جامعه را به‌سوی ترقی و تعامل هموار سازد؛ به‌طوری‌که علاوه بر درك عمل آن‌ها و جلوگيری از تداوم آن عمل با ارائه‌ی راه‌حل‌هایی به سلامت جامعه كمك نمايد.

راه‌های پیشگیری و درمان آسیب‌های اجتماعی

در درجه‌ي اول باید آسیب‌های اجتماعی شناسایی شود. نخستین لازمه‌ی شناخت درست آسیب اجتماعی این است که مراکز علمی و اندیشکده‌های مستقل با نیروهای خبره وجود داشته باشد. لازمه‌ی دیگر نیز، حضور نخبگان است تا برای این موضوع‌ها بیندیشند. آنچه در آسيب‌های اجتماعی مهم بوده جلوگيری از پيشرفت و پيشگيری از آن آسيب‏هايی است كه از اهميت قابل‌توجهی برخوردار هستند و بايد سعی شود تا از بروز و گسترش آن‌ها در جامعه جلوگيری به عمل آيد.

یکی از مهم‌ترین راه‌های پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، تقویت باورهای دینی است. باور و ایمان به معنای پیوند عمیق و ژرف میان علم و عمل است که انسان را به سمت‌وسوی هدف زندگی متعالی سوق می‌دهد. از طرفی در دین اسلام، قوانيني وضع‌شده كه با رعايت آن، زمينه‌، انگيزه و علت ارتكاب جرم تقليل يافته و ارتكاب به حداقل می‌رسد. تقویت و سالم‌سازی افراد و اجتماع و به تعبیر قرآنی تقوای اجتماعی و فردی مهم‌ترین راهکار برای پیشگیری از هرگونه آسیب و انحراف اجتماعی است. تربیت قرآنی و دینی، محور قرار گرفتن قرآن، عترت و نماز، برگزاری محافل قرآنی و پرداختن به تفاسیر قرآنی، استفاده‌ی مربیان قرآنی از مشاوره‌های قرآنی با محوریت احادیث و آیات قرآن برای حل مشکلات اخلاقی و اجتماعی افراد، تلاش مؤسسات و فعالان عرصه قرآنی برای توسعه فرهنگ قرآنی، تقویت خداباوری، حرکت به سمت بحث و گفت‌و‌گو و تشکیل حلقه‌های علمی، فرهنگی و اجتماعی، توسل، اطاعت مدیران امور مختلف کشور از فرمان‌هایی که در قرآن کریم آمده، ترویج آموزه‌های قرآن، تلاش مبلغان و ائمه جماعات در فضاسازی جامعه و آگاهی‏بخشی، استفاده از ظرفیت سازمان‌های مردم‌نهاد برای اثرگذاری در بین آحاد جامعه، اهمیت دادن به سرمایه اجتماعی از طریق افزایش ظرفیت‌های اجتماعی، اجتماع‌محوری و شبکه‌سازی اجتماعی، استفاده از تمام ظرفیت نهادهای دولتی و بخش خصوصی برای مبارزه با آسیب‌های اجتماعی، توجه به اصل امربه‌معروف و نهی از منکر در جامعه، بررسی منشأ معضلات اجتماعی، اولویت‌بندی و برنامه‌ریزی برای آن‌ها، تقویت ارزش‌های اخلاقی، سخنرانی کارشناسانه در خصوص معضلات فکری و فرهنگی جوانان، نشان دادن راه‌های انس با خدا به جوانان، تأسی گرفتن از احکام الهی و رعایت موازین شرعی، فراهم نمودن زمینه ازدواج افراد، افزایش دامنه‌ی آموزش‌های مهارتی و غیررسمی، افزایش آموزش فرهنگی، فراهم نمودن زمینه‌ی ایجاد اشتغال افراد بهبودیافته و آموزش مهارت لازم به آن‌ها، توجه ویژه به بانوان بهبودیافته و بانوان سرپرست خانوار از دیگر راه‌های پیشگیری و درمان آسیب‌های اجتماعی است.

نقش مساجد در آسیب‌های اجتماعی

مساجد با توجه به قدرت نرمشان، توانایی مهار آسیب‌های اجتماعی رادارند. در چشم‌انداز آسیب‌شناسی اجتماعی، مسجدِ توانمند در مهار آسیب‌های اجتماعی، همان مسجد با کیفیت شایسته و مسجد تراز اسلامی است و به‌مثابه یک قرارگاه فرهنگی عمل می‌کند. مسجد تراز اسلامی، مسجدی برقرار، متمکن و توانمند، انقلابی و محور در محله‌ی اسلامی است. حوزه تأثیرگذاری مسجد در پنج ساحت انسان‌سازی، خانواده سازی، جامعه‌سازی، دولت سازی و تمدن قابل‌تعریف است.

نقش خانواده در آسیب‌های اجتماعی

خانواده نهادی است که جامعه نیمی از وقت خودش را در آن صرف می‌کند و اگر خانواده‌ها اصلاح شوند جامعه نیز اصلاح می‌شود و یا حداقل درصد بالایی از جامعه اصلاح می‌شود. بسیاری از آسیب‌های جوانان ریشه‌های خانوادگی دارد. وظیفه‌ی خانواده‌‌ها بهره‌گیری از تقوا است که در قرآن از تقوا به‌عنوان سپر و لباس جهت مقابله با آسیب‌ها یاد می‌شود. اگر در خانواده افراد به حلال و حرام خدا، انجام واجبات، ترک محرمات واقف باشند و از ابتدای کودکی این مسائل در فرزندان نهادینه شود؛ به‌طوری افراد ایزوله می‌شوند که آسیب‌های اجتماعی در آن‌ها کمترین تأثیر را می‌گذارد و به‌نوعی خودشان می‌توانند عاملی در جهت کاهش آسیب‌های اجتماعی به‌حساب بیایند.

خانواده‌ها ظرفیت‌ها و مسئولیت‌هایی برای آموزش مهارت‌های خود مراقبتی دارند که مختص خود آن‌هاست و مکمل کارکرد روانی اجتماعی مدرسه است. این دو نهاد مهم و حیاتی در زندگی جوانان و نوجوانان می‌توانند نقش اساسی ایفا کرده و در جلوگیری از آسیب‌ها و انحرافات اخلاقی نقش بسزایی را ایجاد کنند. بنابراین، آگاه‌سازی والدین، تقویت باورهای دینی در خانواده و فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی در این زمینه از دیگر عوامل پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی است.

توصیه‌های قرآنی در پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی

دین مبین اسلام به پیشگیری بیش از درمان و اصلاح اهتمام دارد و قرآن به‌‌عنوان منبع اصلی، ‌سازوکارهای معرفتی و اخلاقی را به‌منظور پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی ارائه کرده است. به‌صورت موضوعی نگاهی به آيات مباركه سوره نساء (آيات ۱۰ الی ۳۵) كه بابی در اهميت مسائل اجتماعی همچون حقوق يتيمان و همسران است، يا سوره مائده (آيات ۳۸ الی ۹۱) كه به مسئله سرقت و مصرف شراب و قمار به‌عنوان آسيبی اجتماعی پرداخته می‌شود و يا مبحث ربا كه درآیات مباركه سوره بقره (۲۷۵) پرداخته‌شده است و موارد متعدد ديگر، نشان می‌دهد كه خداوند كريم، قرآن را با شموليت و اشراف كامل بر حيات بشری نازل نموده است تا انسان بتواند از دو گرداب آسيب داخلی و خارجی خود را برهاند و به سعادت دنيوی و اخروی برسد.

با توجه به آیه ۴۵ سوره عنكبوت، اصلی‌ترین و کارآمدترین راه مبارزه با آسیب‌های اجتماعی احیای فرهنگ نماز است؛ زیرا خداوند اقامه‌ی نماز را عامل پیشگیری از فحشا و منکرات که زمینه‌ی بروز آسیب‎های اجتماعی است، می‌داند. از طرفی بر اساس آیه‌‌ی 40 سوره حج، جریانی اجتماعی وجود دارد که به دنبال فساد روی زمین یعنی ایجاد آسیب‌های فردی و اجتماعی است تا بدین‌وسیله، مراکز اشاعه‌ی یاد خداوند را نابود نماید. در این راستا، اشاعه یاد خدا در جامعه، مهم‌ترین و شاخص‌ترین راه پیشگیری، کاهش و رفع آسیب‌های اجتماعی است و بدین منظور، به پایگاه‌هایی نیاز است تا موانع دفع فساد باشند و مسجد از مصادیق این پایگاه‌هاست؛ بنابراین، از مهم‌ترين برنامه‌های دشمن، نابودى مساجد است که پیامد اصلی این تخریب، غفلت از یاد خدا و به دنبال آن بُروز آسیب‌های متعدد اجتماعی اعم از انحرافات فکری، اعتقادی و اشاعه فساد و فحشاست.

همچنین در قرآن موضوعاتی مطرح‌شده است که اگر انسان آن‌ها رعایت کند از بسیاری آسیب‌ها در امان می‌ماند و به‌تبع آن جامعه نیز از آسیب حفظ می‌شود. به‌عنوان‌مثال می‌توان به صدقه دادن، احسان، ادای امانت، كرم و گذشت، عفو و بخشش، نظافت و پاكی، راستی و صداقت، توجه به مسائل بر اساس قوانین شرع اسلام، ایمان، تقوی، عبادت، امربه‌معروف و نهی از منکر، برادری، تعلیم و تربیت، انفاق و بخشش اشاره کرد و در کنار این موارد اموری هستند كه انسان‎ها را از انجام آن‌ها نهی كرده است که ازجمله آن می‌توان به سرقت، زنا، فساد، شراب، قمار و ربا اشاره کرد.

منبع

ایکنا