استخاره
استخاره؛ طلب خیر از خداوند در انجام امری که خوبی و بدی آن برای فرد پوشیده است.
معنای لغوی و اصطلاحی
استخاره از ریشه «خ ـ ى _ ر» و از باب استفعال، در لغت به معناى طلب خیر در چیزى،[۱] بهترین خواستن[۲] و نیکویی جستن است؛ اما در اصطلاح، عبارت است از نوعی دعا، توکل و توسل به خداوند در انجام امری که خیر و شر آن بر انسان پوشیده است،[۳] تا خداوند او را به آنچه خیر و صلاح اوست اعم از انجام فعل یا ترک آن راهنمایی کند.[۴]
پیشینه
تعیین تکلیف در موارد حیرت و آگاهى از آینده همواره از نگرانی‌هاى بشر بوده است.[۵] اقوام و ملل گوناگون براى آگاهى از آینده و تعیین نیک و بد کارها از ابزارهاى گوناگون چون نگریستن در اجرام آسمانى و دقت درحرکت آن‌ها، پرواز پرندگان، شعله آتش و ... استفاده مى‌کردند.[۶] یکى از کارهاى رایج در میان عرب جاهلى استقسام به ازلام برای تعیین برندگان و بازندگان، یافتن راه‌حل مشکلات و استخاره و تعیین نیک و بد کارها بوده است.[۷] تیرهایى که به این منظور به کار گرفته مى‌شد سه عدد بود و بر روى آن‌ها عباراتى مانند «افعل، لاتفعل و غَفْل (پوچ)» نوشته‌شده بود.[۸] در این‌گونه استقسام، متصدى یا خود شخص سه تیر را در ظرفى مخصوص قرار مى‌داد و رو برمى‌گرداند و آن‌ها را به هم مى‌زد. سپس یکى از تیرها را بیرون مى‌آورد. اگر امر یا نهى بیرون مى‌آمد بدان عمل مى‌کردند و اگر پوچ بیرون مى‌آمد آن را به ظرف بازگردانده کار را ادامه مى‌دادند تا وضع روشن شود.[۹]
استخاره در ادیان
در میان پیروان ادیان آسمانی نیز استخاره، امری دیرینه است و پیروان هرکدام از ادیان با کمک آموزه‌های دینی خود، آداب ویژه‌ای را برای استخاره به کار گرفته‌اند. رواج استخاره در آیین زرتشت و مسیح نشان می‌دهد که پناه بردن به منبع بی‌انتهای دانش و خیر، یک آموزه‌ی فطری و دیرینه است.[۱۰] اسلام نیز با توجه به نیاز انسان به سببى که با آن در دوراهی‌های حیرت، تردید خود را بزداید، جنبه‌هاى خرافى و شرک‌آلود این سنّت جاهلى را حذف کرده و به استخاره با صبغه‌اى الهى در مواردى خاص مشروعیت بخشید.[۱۱]
استخاره در قرآن و روایات
این واژه در قرآن نیامده است؛ ولى با توجه به اینکه مسلمانان در مواردى براى تصمیم‌گیرى در کارهایشان از روش استخاره با قرآن استفاده مى‌کنند در حوزه مسائل پیرامون قرآن قرار مى‌گیرد و ازآن‌جهت که برخى مفسّران، عبارت «اَن تَستَقسِموا بِالاَزلـم»[۱۲] را به استخاره تفسیر کرده‌اند، مى‌تواند در حوزه معارف قرآن قرار گیرد.[۱۳] واژه استخاره در روایات فراوانى دیده مى‌شود که به‌طورکلی در دو معنا به‌کاررفته است: ۱- فرد از خدا بخواهد تا خیر را در کاری قرار دهد که تصمیم بر انجام آن دارد. ۲- از خدا بخواهد که به او توفیق انتخاب کاری را بدهد که او برایش برمی‌گزیند و این توفیق ممکن است با استخاره حاصل شود و یا بر زبان کسی که مورد مشورت انسان قرار می‌گیرد جاری شود.[۱۴] در جوامع روايى به آداب و سنن استخاره پرداخته‌شده و رواياتى در اين باب به نقل از پيامبر اكرم (ص) و ائمه اطهار (ع) گردآوری‌شده است. آثار مستقلى نيز به‌خصوص از سوي عالمان امامى در موضوع استخاره تأليف شده است كه از آن ميان می‌توان از كتاب فتح الابواب ابن طاووس یادکرد. در برخى منابع علاوه بر نماز استخاره و دعا به روش‌های خاصى نيز اشاره‌شده كه گاه سنديت آن‌ها موردبحث و تأمل بوده است.[۱۵]
استخاره در سیره پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع)
عمل استخاره در سیره پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) از جایگاه قابل‌توجهی برخوردار است.[۱۶] پیامبر(ص) به مسلمانان استخاره یاد مى‌داد.[۱۷] پس از ایشان نیز، اهل‌بیت(ع) در موارد تردید و دودلى به برخی انواع استخاره توصیه مى‌کردند. از امام باقر(ع) نقل‌شده که هرگاه پدر بزرگوارشان مى‌خواستند حج، عمره یا خریدوفروش انجام دهند یا برده‌اى را آزاد کنند وضو مى‌گرفتند و نماز استخاره مى‌گزاردند.[۱۸] زمانی که پیامبر(ص) حضرت علی(ع) را به یمن فرستادند، ایشان را بر به‌کارگیری استخاره در تصمیم‌های دشوار، ترغیب کردند. در حدیثی نبوی به روایت جابر چگونگی نماز استخاره و دعای پس‌ازآن آمده است. در منابع امامیه، احادیث دیگری نیز به نقل از ائمه(ع) در آداب نماز استخاره آمده است.[۱۹]
جایگاه و موارد استخاره
استخاره به معناى خیرگویی در همه افعال و تروک انسان جارى است؛ ولى استخاره به معناى خیرشناسى محدودیت دارد و در هنگام تردید اگر شخص نتواند باعقل خود خیر و شر کارها را بازشناسد و دین نیز بیانى نداشته باشد،[۲۰] کاربرد دارد. ازاین‌رو در انجام دادن واجبات و ترک محرمات[۲۱] و در مواردى که عقل حکم قاطع و روشنى در مورد خیر و شر فعلى داشته باشد[۲۲] یا جایى که بتوان با مشورت دیگران خیر را از شر بازشناخت[۲۳] جاى استخاره نیست. استخاره در انجام دادن مکروه و ترک مستحب را برخى جایز شمرده‌اند[۲۴] و برخى جایز نمى‌دانند.[۲۵] بنابراین، استخاره برای رفع تردید است نه برای پیش‌گویی[۲۶] و آینده‌نگری.[۲۷] با توجه به مبانی دینی و اصول عقلی و طبق نظر بسیاری از متفکران و عالمان، کارکرد استخاره، رفع تحیر و سرگردانی است، بنابراین مناسب است انسان در ارتباط با هر تصمیم و انتخاب ابتدا جنبه‌های شرعی، عقلایی و اخلاقی موضوع را بسنجد، بدین معنا که در مرحله اوّل و پس از بررسی مطلب موردنظر ازنظر شرع یعنی حرام و حلال الهی، در مرحله دوم آن را با دید عقلایی و سود و ضرر دنیوی و اخروی و تناسب آن با خودش بسنجد و پس‌ازآن در مرحله سوم بررسی، موضوع را از نگاه اخلاق فردی و اجتماعی ارزیابی کند و با معیارهای پذیرفته‌شده اخلاقی محک بزند. برای تکمیل این سنجش، باید از مشورت اهل تخصص در آن حیطه و همچنین فکر و تجربه اهل دقت یعنی افراد دقیق، عاقل و مطمئن که با روشن‌بینی به موضوعات نگاه می‌کنند، استفاده کند. هر فردی پس از تحقیق و مشورت، در صورت تشخیص راه مناسب و ترجیح دنیوی و اخروی آن با توکل بر خدا اقدام می‌کند و دیگر جایی برای استخاره نمی‌ماند. در این حالت، درخواست و طلب خیر از خداوند، جای استخاره با قرآن را برای فرد می‌گیرد، اما اگر با بررسی و مشورت، تحیر و سرگردانی فرد باقی باشد و هیچ‌وجه ترجیحی برایش نماند، می‌تواند از ابزار استخاره برای رفع این تردید بهره بگیرد.[۲۸] در مواقع رفع دلهره و نگرانی ناشی از حساسیت موضوع و یا تجربه اول در کاری (مثل ازدواج یا کار اقتصادی بزرگ)، تأیید طلبی در انتخابی که درست و با طی مراحل منطقی انجام‌شده است، در انتخاب‌های خطیر و مهم که باید با حوصله، وقت گذاری و مشورت انجام گیرد، مواردی که قبلاً استخاره گرفته‌شده است و شرایط نیز پس از استخاره تغییر محسوسی نکرده باشد، در حالت وسواس و زیاده‌روی در استخاره و همچنین قبل از تحقیق و مشورت، بهتر است از استخاره پرهیز شود. همچنین زمانی که کاری صرفاً برای سود اقتصادی انجام می‌شود، بهتر است از استخاره اجتناب شود، چون خیری که ما از خداوند طلب می‌کنیم، فقط مادی نیست و چه‌بسا موضوعی ازلحاظ اقتصادی برای ما مفید نباشد، ولی در عرصه معنوی ثمرات خوب و مؤثری داشته باشد.[۲۹] بنابراین در شرايط خاص و بحرانی كه فرد نمی‌تواند آينده را از طريق عقل، تجربه و مشاوره پيش‌بينی كند و تصميم بگيرد، خوب است به‌طرف خدا و كلام او برود تا كتاب الهی، او را از چالش‌های زندگی نجات دهد. جاودانگی قرآن هم معنایش همين است.[۳۰]
انواع استخاره در اسلام
برای استخاره انواعی ذکرشده است که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: استخاره با قرآن،[۳۱] استخاره با تسبیح،[۳۲] استخاره با رقاع،[۳۳][۳۴] استخاره با نماز و دعا[۳۵] و استخاره به دعا و مشورت.[۳۶] البته این موارد برای نمونه است و استخاره به هر کیفیت مباح، جایز است؛ هرچند بهتر است به انواع یادشده اکتفا شود،[۳۷] لیکن برخی در آن تأمّل کرده‌اند.[۳۸]
آداب استخاره
ایمان و اعتقاد، دو اصل مهم در عمل به استخاره هستند.[۳۹] خواندن دعاهای مخصوص،[۴۰] قرائت برخی از سوره‌های قرآن،[۴۱] فرستادن صلوات،[۴۲] انگشتر عقیق در دست داشتن، غسل یا وضو داشتن هنگام استخاره، انجام استخاره در زمان و مکان مقدس مانند روز جمعه و مسجد و مشاهد مشرفه، به‌ویژه نزد قبر امام حسین(ع)، روبه‌قبله بودن، سخن نگفتن در بین استخاره و شرط کردن عافیت در آنچه خداوند برای او اختیار می‌کند و رعایت سایر آنچه در استجابت دعا موثّر است، از آداب استخاره شمرده‌شده است.[۴۳] همچنین هرگاه استخاره خوب نیاید استخاره کننده نباید ان را با کراهت بپذیرد، بلکه باید به درگاه خداوند شکر و بر او توکل نماید.[۴۴] کسانی که زیاد با قرآن استخاره می‌کنند، راه درستی نمی‌روند و خلاف منهج قرآن، دین و علما عمل می‌کنند.[۴۵] به گفته علامه مجلسی، اصل این است که هرکس برای خود استخاره کند؛ گرچه برخی از عالمان دینی رجوع به دیگران را هم جایز می‌دانند و امروزه استخاره غالباً این‌گونه انجام می‌شود.[۴۶] همچنین اگر موضوع عوض نشود نمی‌شود دوباره استخاره کرد و استخاره مجدد وجهی ندارد. اگر هم چند بار استخاره شد باید به همان مورد اول عمل نمود.[۴۷] عمل به استخاره الزام شرعی ندارد، اما بهتر است به آن عمل شود.[۴۸] برخی بزرگان معتقدند اگر استخاره به هر دلیلی اجرایی نشد، باید مقداری کفاره و صدقه داده شود، چراکه به قرآن رجوع شده و نتیجه را هم گرفته ولی به آن عمل نشده است.[۴۹]
تفاوت استخاره و استنفاع
استخاره به معنای طلب خیر از خداوند است. خیرِ انسان به چیزی گفته می‌شود که در این دنیا ممکن است خوشایند یا ناخوشایند او باشد ولی در قیامت، مشخص خواهد شد که به نفع انسان بوده است. ولی استنفاع طلب نفع دنیوی است. کسی که استنفاع می‌کند، به دنبال چیزی است که در این دنیا خوشایند او بوده و از آن احساس رضایت کند اگرچه در قیامت متوجه شود که برای او شر واقعی بوده است.[۵۰]
تفاوت استخاره و تفأل
استخاره با قرآن فقط یک پاسخ دارد و نه بیشتر؛ بنابراین با تفأّل و اطلاع از غیب متفاوت است. طبق فتوای فقها، قرآن را نباید وسیله‌ای برای غیب‌گویی و خبر از آینده قرارداد، در روایتی از امام صادق(ع)[۵۱] از تفأل به قرآن نهی شده است.[۵۲]
استخاره‌های نوین
امروزه نرم‌افزار‌هایی وجود دارند که آیه‌ای را به همراه ترجمه آن به‌عنوان استخاره اعلام می‌کند اما استخاره گرفتن با آنان صحت نداشته و خطرناک است، چراکه بسیاری از افراد ممکن است برای مسائل مهم زندگی خود به آنان مراجعه نموده و تصمیمات اشتباهی بر اساس آن بگیرند.[۵۳] در مورد استخاره با نرم‌افزارها و سایت‌ها نیز اختلاف‌نظر وجود دارد. آیت‌الله مکارم آن را جایز می‌دانند ولی سایر علما این‌گونه استخاره را قبول نداشته و معتقدند باید به همان صورتی که در روایات آمده است انجام شود.[۵۴]
منابع
ایکنا
اسلام پدیا
دانشنامه اسامی
دایره المعارف قران کریم
ویکی شیعه
ارجاعات
- ↑ ابن‌منظور، ج4، ص259، «خير».
- ↑ «لغتنامه دهخدا».
- ↑ ویکی فقه
- ↑ فرهنگ فقه، ج1، ص401.
- ↑ بروی، ج1، ص169ـ170؛ ویل‌دورانت، ج 3، ص73 ـ 74.
- ↑ ویل‌دورانت، ج3، ص73؛ بروی، ج1، ص169ـ170.
- ↑ ازرقی و ملحس، ج1، ص117ـ 118؛ طبری، مج4، ج6، ص101ـ 104؛ آلوسی، ج 3، ص 62 ـ 63.
- ↑ طبری، مج4، ج6، ص101؛ آلوسی، ج 3، ص66 ـ67.
- ↑ بغدادی، ص166.
- ↑ «تاریخ استخاره و استخاره‌های تاریخ‌ساز»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، 19 دی‌ماه 1397ش.
- ↑ مجموعه‌الرسائل، ج1، ص123ـ134.
- ↑ (مائده/3)
- ↑ ابن‌العربى، ج2، ص544ـ545.
- ↑ نجفی، ج۱۲، ص۱۶۲.
- ↑ دانشنامه اسلامی، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 8، مدخل استخاره (با اندکی تلخیص) (9 اردیبهشت 1391).
- ↑ مشورت با عقلا بر استخاره اولویت دارد/ درک صحیح از قرآن؛ شرط اول استخاره
- ↑ بخارى، ج2، ص64؛ ج 7، ص208؛ ابن‌ماجه، ج1، ص440؛ نسائى، ج6، ص80.
- ↑ شیخ طوسی، ص533.
- ↑ دانشنامه اسلامی
- ↑ کشف‌الاسرار، ص0 ـ91؛ مجموعه الرسائل، ج 1، ص126.
- ↑ منهاج الهدايه، ص79.
- ↑ مجموعه الرسائل، ج1، ص126.
- ↑ همان، ص123.
- ↑ همان، ص123.
- ↑ رساله فى الاستخاره، ص62.
- ↑ فرق استخاره و تفأل این است که استخاره برای انتخاب است و تفأل برای اطلاع، استفتائات بهجت، ج1، ص412.
- ↑ استفتائات، ایه‌الله سیستانی، ص405، س 1595؛ مسائل جدید، محسن محمودی، ج4، ص161.
- ↑ تشخیص راه بعد از تحقیق و مشورت جایی برای استخاره نمی‌گذارد
- ↑ تشخیص راه بعد از تحقیق و مشورت جایی برای استخاره نمی‌گذارد
- ↑ مدرس دانشگاه شهيد چمران: استفاده از «استخاره» در لحظات بحرانی زندگی مفيد است
- ↑ به‌عنوان نمونه نگاه کنید به: ابن طاووس، ص۲۷۷- ۲۷۹.
- ↑ عاملی، ج۸، ص۸۱.
- ↑ دانشنامه اسلامی، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 8، مدخل استخاره (با اندکی تلخیص) (9 اردیبهشت 1391).
- ↑ دانشنامه پژوهه، استخاره، 24 آبان 1393،دائره‌المعارف تشیع، زیر نظر احمد صدر حاج سید جوادی و دیگران.
- ↑ عاملی، ج۸، ص۶۳-۶۸.
- ↑ همان، ص۷۵.
- ↑ سبزواری، ج۹، ص۱۰۱.
- ↑ نجفی، ج۱۲، ص۱۷۴.
- ↑ ایمان و اعتقاد؛ دو اصل مهم در عمل به استخاره
- ↑ کلینی، ج۳، ص۴۷۳.
- ↑ شهید اول، ج۴، ص۲۶۹-۲۷۰.
- ↑ کلینی، ج۳، ص۴۷۲.
- ↑ نجفی، ج۱۲، ص۱۶۲.
- ↑ دائره‌المعارف تشیع، زیر نظر احمد صدر حاج سید جوادی و دیگران.
- ↑ استخاره صحیح از منظر قرآن
- ↑ ویکی شیعه
- ↑ روش‌های عجیب استخاره؛ از استخاره منامیه تا استخاره با نخود و لوبیا
- ↑ «دعانویسی و استخاره»، دفتر حفظ و نشر آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای.
- ↑ رعایت نتیجه استخاره، الزامی نیست/ تبیین شرائط استخاره
- ↑ استخاره صحیح از منظر قرآن
- ↑ کلینی، 1611ق، ج۲، ص۶۲۹.
- ↑ استخاره صحیح از منظر قرآن
- ↑ شرایط و آداب صحیح استخاره
- ↑ روش‌های عجیب استخاره؛ از استخاره منامیه تا استخاره با نخود و لوبیا