وجدان

وِجدان؛ قوۀ باطنی درک کنندۀ خوبی و بدی اعمال انسان. وِجدان یکی از ویژگی‌های خدادادی و فطری انسان و عامل بازدارنده و کنترل کننده او از زشتیها و گناهان است. وجدان در آموزه‌های دینی به عنوان پیامبر درونی انسان دانسته شده و توجه به آن لازمه رضایت خدا قلمداد شده است.

معناشناسی وِجدان

وِجدان، از ریشۀ وَجَد و در زبان عربی به معنای یافتن و دریافتن است. در اصطلاح به نیروی درونی هر فرد که خوب و بد یک کردار را به وسیلۀ آن درک می‌کند، گفته می‌شود. وجدان بایستگی‌ها را از نبایستگی‌ها و شایستگی‌ها را از ناشایستگی‌ها تفکیک می‌کند. وجدان قاضی امین و نظاره گر (تماشاگر) امین است و در نظاره خود نقش قطب نما را ایفا می‌کند.

تعریف وجدان از منظر آیات

لفظ وجدان در آیات قرآن به کار نرفته است اما کاربرد آن در معنای اصطلاحی به چشم می‌خورد. مثلا در آیۀ وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَة؛ «و [باز] نه! سوگند به وجدان سرزنشگر! » (قیامت/ 2) عبارت نفس لوامه به وجدان تعبیر می‌گردد.

تعریف وجدان از منظر روانشناسان

جوزف باتلر، متأله انگلیسی، که برجسته ترین نظریه پرداز زمان خود دربارۀ وجدان اخلاقی بود، ندای وجدان را «چراغ راه خدا» خواند. او معتقد بود وجدان جزئی از طبیعت انسان است که او را به سوی تحکیم اخلاقی نفس خویش هدایت می‌کند.

ریشه و منشاء وجدان

در رابطه با منشأ وجدان دو نظریه شامل اکتسابی و فطری وجود دارد. روان‌شناسان مادی‌گرا غالباً می‌گویند کودک در حین تولد وجدان ندارد و برای او مقیاسی جهت درک ارزش‌ها نیست. گروهی دیگر (الهیون)وجدان را امری فطری و فناناپذیر و راهنمای قابل اعتماد دانسته‌ به طوری که انسان را به‌صورتی ناخودآگاه به طرف خیر و سعادت جلب کرده و از لغزش‌ها دور می‌دارد.

اهمیت وجدان در زندگی انسان

نخستین نائب خدا در انسان صدای وجدان او است. وجدان به معنای کنترل کننده درونی یکی از پایه‌های دین داری است که می‌تواند به عنوان پیامبر درونی انسان نقش آفرینی کند. توجه به وجدان، عنصر اصلی کار و همت مضاعف، معیار سنجش فضیلت‌های اخلاقی، و لازمه رضایت خدا از انسان است. یکی از اهداف دین اسلام، زنده نگه داشتن وجدان بشر است. وجدان انسان می‌تواند در هنگام وسوسه‌های شیطانی پرهیزکاران را از خطر سقوط در پرتگاه نجات ‌دهد؛ از این رو وجدان را می‌توان محافظ انسان مومن در فضای حقیقی و مجازی دانست.

عوامل تقویت کننده وجدان

برخی عوامل همچون خلوت با خدا و اعتکاف، دینداری، شناخت حق و باطل از طریق مطالعه و امر به معروف و نهی از منکر سبب احیاء و تقویت وجدان در انسان می‌گردد .

منابع

ایکنا

دانشنامه آزاد فارسی

دایرة المعارف طهور