زبان شناسی

زبان شناسی؛ علم بررسی موضوع زبان در ابعاد مختلف. زبان شناسی از علومی با پیشینه‎ای بسیار کهن است که در دو قرن اخیر شاهد پیشرفت‌های چشم‎گیری بوده است. زبان شناسی در فهم ما از قرآن تأثیری بسیاری دارد و بی‌ توجهی به آن را می‌توان در ترجمه‌ها و تفاسیر موجود از قرآن مشاهده کرد. ایزوتسو را می‌توان اولین فردی دانست که از این علم به معنای نوینش در فهم قرآن بهره برد. زبان شناسی نقش‎گرا و زبان شناسی ساختارگرا دو رویکرد مهم زبان‌شناسی در مطالعات قرآنی است.

تعریف

زبان شناسى، علمِ به دست آوردن شناختى نظام يافته و قاعده مند از موضوع زبان در همه ابعاد، سطوح و جنبه هاى مختلف آن است. به عبارت دیگر زبان‏شناسی علمی است که به مطالعه و بررسی روشمند زبان و درک جنبه‏‌های گوناگون زبان انسان و تأثیر آن بر بخش‏‌های مختلف فرهنگ و ارتباط آن با رفتار انسانی می‏‌پردازد. زبان‏شناسی از علوم شناخته‏ شده‏‌ای است که با قدمت طولانی‏‌مدت خود، ارتباط عمیقی با دیگر علوم انسانی و ازجمله علوم قرآنی دارد.

پیشینه زبان شناسی

پیشینۀ زبان‌شناسی به قبل از میلاد می‌رسد. نخستین مباحث زبان‌شناسی مربوط به مبحث ماهیت معنا و منشأ زبان، به‌ویژه در هند، یونان، و روم است. چنان‌که پانینی دستور‌زبان خود را، که نخستین اثر بزرگ در این‌باره است می‌نویسد و نظام واژه‌سازی در سانسکریت را مطرح می‌کند. با این حال، تا پیش از قرن ۱۸ لغویون، نحویون، و بلاغیون بیشتر به دستور زبان، لغات، و تلفظ توجه داشتند. در قرن‌های ۱۷ و ۱۸ تحولاتی نظیر ایجاد زبان‌های جهانی، رویکرد نظام‌مند در آواشناسی و نگارش دستور زبان‌های همگانی آغاز شد. اما نقطه شروع بررسی تحول تاریخی هر زبان و ارتباط خانوادگی بین زبان‌های مشابه قرن ۱۹ است. پیدایش زبان‌شناسی تطبیقی و قوانین واج‌شناسی ازجمله دستاوردهای عمدۀ این قرن است. تکامل زبان‌شناسی به‌منزلۀ یک علم و گسترش قلمرو آن در قرن ۲۰ چشمگیر بوده است.

تأثیر زبان شناسی بر فهم قرآن

ایزوتسو اولین کسی است که از مباحث زبان شناسی در تفسیر قرآن استفاده کرده است. وی دو ادعا دارد: ۱- معنا شناسی قرآن نسبت به تفسیر، بنیادی تر است (چون اینها مبانی فهم لغوی قرآن و مقدم بر تفسیر است.) ۲ـ معناشناسی قرآن باید با توجه به مباحث زبانشناسی و معناشناسی جدید صورت گیرد. بی توجهی به زبان شناسی در قرآن كريم موجب شده تا ترجمه‎ها و حتی تفاسيری داشته باشيم كه به مباحث آوايی و زيبايی‌های زبان شناسی توجه نكرده و ترجمه مناسبی ارايه نداده‌اند. امروز مانند گذشته نيست كه يك جمله را حاصل مجموعه ای از كلمات بدانند بلكه باور بر این است كه عوامل جامعه شناختی و روان شناختی در ايجاد يك جمله دخيل است. تحليل متن قرآن از زاويه ادبی، تحليل گفتمان ادبی و تحليل گفتمان انتقادی از ديگر مسايلی است كه می‌توان مورد بحث و بررسی قرار داد. قرآن دارای لایه‌های اجتماعی است؛ از اینرو به عنوان مثال باید به جایگاه زنان و خانواده در دوره نزول توجه شود؛ مثلاً سوره مسد و هجو ابی لهب و همسرش و برجسته شدن ملکه سبأ، حضرت مریم و ... نمونه‌هایی از این موضوعات است که باید با توجه به فضای اجتماعی، تحلیل شوند. ۵۰۰ آيه با عنوان آيات الاحكام وجود دارد كه ارتباط زيادی با معانی و الفاظ دارند و الفاظ و معانی نيز با زبان شناسی مرتبط هستند. توجه به زبان شناسی می‌تواند مطالعات آیات الاحکام را تحت تأثیر قرار دهد.

دو جریان زبان شناسی در حوزه قرآن پژوهی

زبان‌شناسی ساختارگرا تاکنون بیش از سایر جریانات در حوزه مطالعات قرآنی مورد توجه قرار گرفته و دلیل آن نیز نقد ایزوتسو به جریان تاریخی بوده است. در چند سال اخیر توجه به زبان‌شناسی شناختی و زبان‌شناسی نقش‌گرا نیز زیاد شده که به بیان ارتباط بخش‌های مختلف قرآن با یکدیگر می‌پردازد اما این روش هنوز جای خود را در مطالعات قرآنی پیدا نکرده است؛ هرچند که روشی پرکاربرد است و دستاوردهای زیادی دارد.

خصوصیات مطالعات زبان شناختی در حوزه قرآنی

اولین خصوصیت این است که این مطالعات نظام‌‌مند هستند و محقق بر اساس پارادایم خاصی به این مباحث ورود می‌کند. خصوصیت دوم این است که تلاش می‌کنند بر مفروضات فلسفی اندکی استوار شوند و با یک سری مفروضات عرفی شروع می‌کنند؛ زیرا طبیعی است که زبان بشر در یک فضای عرفی و روزمره شکل گرفته و واضعان زبان، فلاسفه نبوده‌اند. بنابراین تا آنجا که ممکن است باید از پیش‌فرض‌های متافیزیکی دوری کرد. خصوصیت دیگر این است که از شاخه‌ای به شاخه دیگر متفاوت است و برای مثال در زبان‌شناسیِ شناختی به رابطه ذهن و زبان اشاره می‌شود و در بقیه شاخه‌ها هم موارد تخصصی، مورد بحث قرار می‌گیرد. طبیعی است در اینجا باید با کمک تفکر انتقادی جلو رفت و به کمک این تفکر، از مواردی که امکان استفاده در حوزه مطالعات قرآنی دارد استفاده کرد.

منابع

ایکنا

دانشنامه جهان اسلام

ویکی جو