سوره کوثر

سوره کوثر؛ صد و هشتمین سوره و از سوره‌های مکی قرآن، در جزء سی‌ام و دارای 3 آیه. این سوره کوچک‌ترین سوره قرآن است و به دلیل سخن گفتن از نعمتی به نام «کوثر» برای پیامبر(ص) در نخستین آیه، کوثر نامیده شده و از پیامبر خواسته است تا در برابر این نعمت بزرگ، نماز بخواند و قربانی کند.

معرفی سوره

سوره کوثر، یکصد و هشتمین سوره قرآن کریم می باشد و در مکه نازل شده است. این سوره دارای 3 آیه بوده و کوچکترین سوره قرآن کریم است. این سوره را از آن رو «کوثر» نامیده‌اند که در نخستین آیه آن، از نعمتی به نام کوثر سخن گفته است که خدا به پیامبر(ص) اعطا کرده است. «کوثر» صیغه مبالغه از ماده «کثر» است و با ماده و هیئت بر کثرت دلالت می‌کند. کلمه کوثر به‌معنی خیر فراوان است؛ اما در این‌که منظور از کوثر، نهری است در بهشت، یا حوضی در محشر، یا دختر (فاطمه سلام الله علیها) و ذریه پیامبر یا علمای امت، یا نبوت و قرآن، یا علم و حکمت یا... نظریه‌های گوناگونی وجود دارد.

الفاظ منحصر به فرد در سوره

این سوره تقریباً ده کلمه دارد؛ ولی با این حال تمامی اسم‌ها و فعل‌هایی که در این سوره به‌کار رفته در سرتاسر قرآن منحصر به فرد است. «اعطیناک»، «الکوثر»، «فصلّ»، «لربک»، «و انحر»، «شانئک» و «الابتر» همه الفاظی هستند که به این شکل تنها در این سوره به‌کار رفته‌اند، خصوصاً لفظ «ربک» که ۲۴۲ بار در قرآن تکرار شده، به صورت «لربّک» تنها در همین سوره موجود است.

شأن نزول سوره

در شأن نزول اين سوره آمده است: «عاص بن وائل» كه از سران مشركان بود پيغمبراكرم(ص) را بـه هـنـگام خارج شدن از مسجدالحرام ملاقات كرد و مدتى باحضرت گفت‌وگو نمود، گروهى از سران قريش در مسجد نشسته بودند و اين منظره را از دور مشاهده كردند، هنگامى‌كه عاص بن وائل وارد مسجد شد به او گفتند: با كه صحبت مى‌كردى؟ گفت: با اين مرد «ابتر». عاص بن وائل این نسبت را بعد از وفات ابراهیم، پسر رسول خدا(ص) به ایشان نسبت داد. در شرایطی که پیامبر، فرزند ذکور خود را از دست داده بودند و فرزند ذکوری نداشتند. با توجه به اینکه آرزوی مشرکین این بود که اندیشه پیامبر(ص) تداوم نداشته باشد و مکتبی از ایشان بر جای نماند، از طرفی ایشان فرزند ذکوری نداشت؛ لذا به پیامبر مکرم اسلام نسبت «ابتر» دادند.

قـرآن مـجـيـد نـازل شـد و بـه ‌ اعجازآميزى در اين سوره به آن‌ها پاسخ گفت و خبر داد كه دشمنان او ابـتر خواهند بود و برنامه اسلام و قرآن هرگز قطع نخواهدشد، بشارتى كه در اين سوره داده شده از يك‌سو ضربه‌اى بود بر اميدهاى دشمنان اسلام و از سوى ديگر تسلى خاطرى بود بـه رسـول خدا(ص) كه بعد از شنيدن اين لقب زشت و توطئه دشمنان قلب پاكش غمگين و مكدر شده بود.

اشاره سوره «کوثر» به فاطمه زهرا(س)

از دیدگاه بسیاری از مفسران سوره کوثر در شأن فاطمه و فرزندان او نازل شده‌است. مفسران شیعه در پاسخ به اینکه منظور از کوثر چه کسی است، معتقدند با توجه به شأن نزول و آیه آخر که می فرماید: «إِنَّ شَانِئَکَ هُوَ الأبْتَرُ»، آن کسی که به تو سرزنش می کند خودش ابتر است و نسلش منقرض می شود، معلوم می شود منظور از کوثر، فاطمه زهرا (س) و فرزندان ایشان هستند که امروز جهان را پر کرده اند. امروزه نسل حضرت زهرا را بیش از ۵۰ میلیون نفر در دنیا تخمین می‌زنند که در ایران سادات حدود شش و نیم میلیون نفر و در مصر آمار رسمی حدود ده میلیون نفر است (تا سال 1396).

فخر رازی مفسر اهل سنت در تفسیر کبیر در رابطه با این سوره آورده است: «قول سوم این است که این سوره به‌عنوان رد بر کسانی نازل شده که عدم وجود اولاد را بر پیغمبر اکرم(ص) خرده می‌گرفتند. بنابراین معنی سوره این است که خداوند به او نسلی می‌دهد که در طول زمان باقی می‌ماند. ببین چه اندازه از اهل بیت را شهید کردند، در عین حال جهان مملو از آن‌هاست؛ این در حالی است که از بنی‌امیه، که دشمنان اسلام بودند، شخص قابل ذکری در دنیا باقی نماند. سپس بنگر و ببین چقدر از علمای بزرگ در میان آن‌هاست مانند باقر و صادق و رضا و نفس زکیه».

فضائل سوره

در راستای فضایل سوره مبارکه کوثر روایات زیادی وجود دارد، در حدیثی از پیامبر اسلام (ص) آمده‌ است، که فرمود: «هرکس سوره کوثر را تلاوت کند خداوند او را از نهرهای بهشتی سیراب خواهد کرد و به عدد هر قربانی که بندگان خدا در روز عید قربان قربانی می‌کنند، و همچنین قربانی‌هائی که اهل کتاب و مشرکان دارند، به عدد هر یک از آنان اجری به اومی‌دهد». همچنین در روایتی دیگر آمده است که؛ هر كس در نمازهای واجب يا مستحب خود سوره كوثر را قرائت نمايد خداوند از آب حوض كوثر به او بنوشاند و كنار درخت طوبی همجوار رسول خدا(ص) خواهد شد.

نکات اجتماعی سوره

این سوره در واقع با نوعی خرافه اجتماعی که جایگاهی برای زن و دختر قائل نبود مبارزه کرده است.

از دیگر نکات تفسیر اجتماعی این سوره آن است که باید در قبال نعمات الهی شکرگزار باشیم و دامنه این شکرگزاری فقط به مسایل فردی منحصر نیست بلکه بعد اجتماعی دارد یعنی اگر خداوند نعمت اقتصادی و یا هر نوع بهره‌مندی دیگری به ما داد باید در خدمت حیات اجتماعی مردم قرار دهیم.

یکی دیگر از نکات قابل استخراج از این سوره آن است که اگر کسی با رهبر الهی دشمنی داشته باشد بدون تردید دچار عذاب الهی خواهد شد و حتی این مسئله روی نسل افراد هم اثرگذار است یعنی برخی گناهان به گونه‌ای است که بر روی نسل انسان نیز اثر منفی دارد.

لزوم قطع فعالیت درازمدت دشمنان اسلام در اجتماع از دیگر نکات تفسیری این سوره است یعنی این که دشمن را ابتر کنیم یعنی نگذاریم کار او و فعالیتش ادامه و تداوم داشته باشد و برای مبارزه درازمدت با دشمن برنامه داشته باشیم.

نکته دیگر آشکارسازی نعمات الهی در اجتماع به وسیله قربانی و نماز است؛ شکر نعمت الهی علاوه بر لفظ، بایستی اقتصادی و اجتماعی هم باشد و فایده آن به صورت قربانی به مردم هم برسد و این مسئله باید در کنار نماز باشد.