طلاق عاطفی

طلاق عاطفی؛ زندگی زن و شوهر بدون عشق و محبت. طلاق عاطفی یک تهدید جدی برای خانواده‌ها و پیش‌فرض طلاق قانونی است. این نوع از طلاق که همراه با جدایی احساسی زن و شوهر از یکدیگر است به یک‌باره ایجاد نمی‌شود، بلکه طی فرایندی مخفیانه و خاموش شکل می‌گیرد. طلاق عاطفی جديدترين شكل بروز اختلافات خانوادگی بين زوجين است که در حال تبدیل شدن به یک آسیب اجتماعی گسترده است. این نوع از طلاق آثاری به مراتب مخرب‌تر از طلاق قانونی دارد که بروز آن در روابط زوجین علل متعددی دارد که مهم‌ترین آن عدم شناخت زن و مرد از یکدیگر است. تلاش برای آموختن مهارت‌های زندگی یکی از مهم‌ترین سرعت‌گیرهای افزایش طلاق عاطفی در جامعه است.

معنای طلاق عاطفی

تعریف طلاق

طلاق در لغت به معنی «آزاد شدن» است و در رابطه بين زوجين نيز به همين معنی استفاده می‌شود. و در اصطلاح عبارت از پايان دادن زناشويي به وسيله زن و شوهر است و البته طلاق را اغلب راه حل رايج و قانوني عدم سازش زن و شوهر، فروريختن ساختار زندگي خانوادگي، قطع پيوند زناشويي و اختلال ارتباط والدين با فرزندان تعريف کرده‌اند.

تعریف رابطه عاطفی

رابطه عاطفی، نوعی رابطه‌ است که براساس محبت و یا حتی عصبانیت و یا ترس بین دو یا چند نفر در بین اعضای خانواده، پدر و مادر و فرزندان و دوستان برقرار می‌شود.

تعریف طلاق عاطفی

طلاق زرد، طلاق روانی، طلاق پنهانی، طلاق خاموش يا همان طلاق عاطفي، به جدایی زن و شوهر از نظر احساسی گفته می‌شود که زن و شوهر بدون اين که به طور رسمي ازهم جدا شوند، عواطف خود را ازهم دريغ کرده و روي از هم برمي‌تابند. بنابراین طلاق عاطفی يك توافق اجباری ميان زن و شوهر است كه با روندی تدريجی، ميزان فاصله ی زوجين افزايش می‌يابد. در طلاق عاطفی زوجین زیر یک سقف زندگی می‌کنند و به لحاظ قانونی زن و شوهر هستند اما از نظر عاطفی نقطه اشتراکی نداشته و به سردی باهم برخورد می‌کنند به‌گونه‌ای که گاهی علاقه میان آنها به تنفر تبدیل می‌شود.

اگر در فضای زندگی زوجین، بین عواطف انسانی و نیازهای آن‌ها فاصله ایجاد شود تا جایی‌که نتوانند نیازهای عاطفی خود را در قالب‌های مختلف بروز داده، تقویت و ارضا کنند، دچار طلاق عاطفی شده‌اند. در واقع برخی ازدواج‌ها كه با طلاق پایان نمی‌یابند، به ازدواج‌های توخالی تبدیل می‌شوند كه فاقد عشق، مصاحبت و دوستی هستند و همسران تنها با جریان زندگی خانوادگی به پیش می‌روند و زمان را سپری می‌كنند.

نظريه‌پردازي به نام پل‌هانان طلاق عاطفي را اولين مرحله در فرايند طلاق و بيانگر رابطه زناشويي رو به زوالي مي‌داند که احساس بيگانگي جايگزين آن مي‌شود و به عقيده او زن و شوهر اگر چه ممکن است با هم بودن را مانند يک گروه اجتماعي ادامه دهند، اما جاذبه و اعتماد آن‌ها نسبت به يکديگر از بين رفته است.

تاریخچه

طلاق عاطفی موضوع جدیدی نیست، اما جدیداً گسترش یافته است و بنیان خانواده‌ها را با خطر جدی مواجه کرده است. مسئله‌ای که در حال تبدیل شدن به یک آسیب اجتماعی گسترده است و در جوامع مختلف روانشناسان و جامعه شناسان به دنبال راهکاری برای پیش‌گیری و درمان این معضل نگران کننده اجتماعی هستند.

طلاق عاطفی جديدترين شكل بروز اختلافات خانوادگی بين زوجين است كه متأسفانه در دنيای كنونی رواج شديدی داشته است و می‌توان از آن‌ به‌عنوان زمينه مناسبی برای آسيب‌ها و ناهنجاری‌های اجتماعی ياد كرد. بنابراین طلاق عاطفی پدیده‌ای مدرن است چراکه با پیشرفت جامعه و افزایش درجه توقعات همسران از یکدیگر و عدم برآورده شدن آن به‌دلیل شناخت ناکافی و نادرست از طرف مقابل، روابط زوجین کم‌کم به سردی می‌گراید. تزلزل و سستی بنياد خانواده از پيامدهای صنعتی‌شدن است. بيشتر جوامع متمدن درگير مسئله «طلاق» هستند؛ مسئله‌ای كه اگر چه مربوط به حريم خصوصی افراد و خانواده‌هاست اما نتايج منفی آن ساختار اجتماعی را نيز در برمی‌گيرد.

این امر دارای سابقه تاریخی بوده و مربوط به عصر حاضر نیست؛ از زمانی که دختران را به اجبار و بدون در نظر گرفتن علاقه‌مندی آنان به ازدواج دیگری درمی‌آوردند و یا زمانی که دختران کم‌سن و سال را به عقد مردی درمی‌آوردند، طلاق عاطفی شکل گرفت، اما امروزه به دلیل وجود رسانه‌های جمعی و آسیب‌های اجتماعی موضوع طلاق عاطفی نیز مورد بحث قرار می‌گیرد، ولی پدیده جدیدی نیست که صرفاً به دنیای امروز تعلق داشته باشد.

ویژگی‌های طلاق عاطفی

این نوع از طلاق در هیچ جا ثبت نمی‌شود و نمود عینی ندارد اما آثاری به مراتب مخرب‌ دارد. طلاق عاطفی قطع ارتباط بین زن و مرد است که این ارتباط در ظاهر وجود دارد اما در اصل هیچ ارتباطی باهم ندارند.

طلاق عاطفی روندی تدریجی است و به‌ندرت، ناگهانی بروز می‌کند. در واقع، صمیمیت و عشق به‌تدریج رنگ می‌بازد و همراه با آن، خستگی جسمی و عاطفی و روانی عارض می‌شود. زوج‌ها در بیگانگی دنیای یکدیگر گم می‌شوند و به‌جای همسر، برای هم حکم هم‌خانه را دارند، هم‌خانه‌‌هایی که به‌‌لحاظ فاصله روحی و جسمی، خط قرمزهایی برای همدیگر مشخص کرده و هرکدام در خلوت خود دیگری را متهم می‌کنند.

طلاق عاطفی بدان معنا است که در خانه‌‌ آرامشی وجود نداشته نباشد زیرا زن و شوهر زمانی را برای گفت‌وگو با یکدیگر اختصاص نمی‌دهند و مدام از یکدیگر گله و شکایت می‌کنند و صرفاً به‌دلیل فرزندان، ترس از مسائل اجتماعی، اقتصادی، حفظ آبروی خانواده و مسائلی از این قبیل به زندگی با یکدیگر ادامه می‌دهند.

منشاء و علل بروز طلاق عاطفی

علل بروز طلاق عاطفی در میان خانواده‌ها هم به قبل و هم به بعد از ازدواج مرتبط می‌شود. منشأ طلاق عاطفی هم فردی است و هم اجتماعی. زمانی كه زوجين بنا به دلايل فردی، انتظارات خود را از طرف مقابل دريافت نمی‌كنند يا با توجه به نقش خود در روابط اجتماعی ـ كه حائز اهميت است ـ نقش مطلوبی را ارايه نمی‌دهند، به طلاق عاطفی دامن می‌زنند. از عوامل پيدايش طلاق عاطفی در عصر حاضر می‌توان از تنوع‌طلبی، فشارهای اقتصادی و معيشتی تأمين زندگی، اختلاف سنی نامتعارف، عدم تعادل جنسی، شرايط فرهنگی جامعه، سنت‌هايی كه نه تنها كاركرد مطلوب خود را از دست داده‌اند بلكه كاركرد منفی نيز پيدا كرده‌اند، وجود نوعی نگاه حرمت‌آميز به خانواده، حضور بزرگان و ريش‌سفيدان و مفهوم بدی كه طلاق در اين جوامع دارد، نفوذ الگو‌های نامناسب از طریق رسانه‌های بیگانه، خودمحوری، آموزش ندیدن الگوی عشق و دلدادگی، کار کردن بیش از حد زن و مرد و از صبح تا شب در خارج از خانه بودن، آموزش ندادن وظیفه‌مداری و مسئولیت‌پذیری در مدرسه و خانواده، عدم برطرف کردن نیازهای روانی طرف مقابل، ازدواج بدون شناخت کافی، مشکلات اقتصادی، اعتیاد، عدم باروری زوجین، مشکلات فرهنگی، چشم و هم چشمی، ازدواج‌ از روی مصلحت نه علاقه، کوتاهی در غنی‌سازی روابط، وجود باورهای نادرست و نگرش‌های منفی جامعه نسبت به زنان مطلقه، ترس و نگرانی از تنهایی، از دست دادن فرزندان یا ناتوانی در تأمین نیازهای زندگی، بیماری‌های مزمن، اختلاف نظرها در مورد فعالیت‌های مختلف، تصمیم به ازدواج براساس رفع نیازهای مختلف، پرداختن بیش از اندازه به شبکه‌های اجتماعی به جای صرف وقت برای یکدیگر، غرق شدن در فضای مجازی، عدم آشنايی با مهارت‌های ارتباطی ميان زوجين، حاکمیت منفعت‌طلبی به جای مصلحت‌طلبی، عصبانیت، دورویی، دروغ، حساسیت بیش‌ از اندازه، پنهان‌کاری، پرخاشگری، لجاجت و خودبینی و تحقیر دیگری، بی‌انضباطی و خساست، نبود الفت و درک متقابل در خانواده، مقایسه‌گری‌ها به ویژه در ابتدای زندگی مشترک، عدم هماهنگی اهداف زوجين برای آينده، دخالت نابجای خانواده ها، ضعف در مهارت‌های ارتباطی و عاطفی و تعارض‌های زناشویی، دوري زن و مرد از هم به دليل کار کردن در شهر ديگر، اعتياد به مواد مخدر، ازدواج مجدد، ترس از برچسب طلاق، دیر ازدواج کردن، کاهش اعتقادات دینی، نادیده گرفتن جنبه های مثبت زندگی و تعمیم دادن اشتباهات طرف مقابل، نداشتن فرهنگ هویت عذرخواهی در خانواده، نام برد که هرکدام زنگ خطری برای سقوط در ورطه بی‌اعتنایی احساسی و طلاق عاطفی است.

پیامدهای ناشی از طلاق عاطفی

به‌طور کلی طلاق‌ها به چند گروه عاطفی، قانونی، اقتصادی، اجتماعی و روانی تقسیم می‌شوند که آمارها و شواهد حاکی از آن است که پیامدهای منفی طلاق‌های عاطفی، روانی و... به مراتب بیشتر از طلاق‌های قانونی است. این نوع از طلاق اگر چه رسمی و به صورت قانونی رخ نمی‌دهد بلکه کاملاً مخفی و احساسی است، اما به شدت به سلامت روانی و زندگی مشترک زوجین صدمه زده و یک تهدید برای خانواده‌ها است که در موارد زیادی به طلاق قانونی منجر می‌شود.

طلاق عاطفی آسیب‌های بسیاری را برای زندگی مشترک و جامعه به دنبال دارد. امروزه شاهد افزایش طلاق عاطفی در جوامع هستیم و خیانت‌های زناشویی در قالب طلاق عاطفی غوغا می‌کند. در چنین اوضاع نابسامانی، زن انزواطلبی اختیار کرده، خود را شریک زندگی نمی‌داند و تنها به‌دلیل شرایط اجتماعی، خانوادگی و فرهنگی به زندگی ادامه می‌دهد؛ درحالی‌که دیگر از اعتماد و احساس ناب و بکر اولیه خبری نیست، زیرا زوجین از ابراز عواطف ساده خود هم به همسرشان دریغ می‌کنند و باوجودی‌که بسیاری از فعالیت‌های گذشته‌شان مثل غذاخوردن، کارکردن و حتی سفررفتن را به‌اتفاق یکدیگر انجام می‌دهند، اما در آن هیچ‌گونه احساسی را مداخله نمی‌دهند و از روی عادت و برای گذران زندگی آن را دنبال می‌کنند.

طلاق عاطفی نماد وجود مشكل در ارتباط سالم و صحیح بین زن و شوهر است، این مشكل ارتباطی در سطح كوچك «خانواده» می‌تواند در بعد وسیع تر «جامعه» نیز شیوع و گسترش یابد و ارتباط انسانی را مختل کند. وقتی بنیان نهاد خانواده دچار تزلزل شود، بنیان‌های اخلاقی و اجتماعی كل نظام اجتماعی متزلزل شده و جامعه به سوی مشكلات گوناگون سوق داده می‌شود. احترام و اعتماد کمرنگ شده و دلزدگی از زندگی زناشویی افزایش می‌یابد، اختلاف سلیقه‌ها و تفاوت عقاید پررنگ‌تر شده و آسیب‌هایی برای خانواده به همراه دارد. بسیاری از انحرافات اخلاقی و آسیب های اجتماعی و مشکلات روحی و روانی ناشی از طلاق عاطفی است.

نوجوانانی که دوران کودکی خود را در خانواده‌ای که دچار طلاق عاطفی شده سپری کرده‌اند، به‌شدت دچار خشم می‌شوند. پسران خانواده در برابر این پیشامد معمولاً دچار بی‌تفاوتی می‌شوند به‌طوری‌ که دائماً از محیط خانه فرار می‌کنند و بیشتر وقت خود را با دوستان، خارج از منزل و یا فضای مجازی سپری می‌کنند. پیامد این اتفاق برای دختران خانواده نیز در کودکی شب ادراری و جویدن ناخن‌ها و در بزرگسالی مردهراسی و نداشتن الگو و تصویر درست از آینده برای ازدواج و ارتباط باهمسر است.

یکی از عارضه‌های جدی طلاق عاطفی، بروز بيماری هایی جسمی است كه سيستم ايمنی بدن را با مشكل دچار كرده و انواع سرطان ها، سكته ها، مشكلات روانی، افسردگی و حتی خودكشی را سبب می‌شود.

راهکارهای کاهش طلاق عاطفی

مسائل مربوط به ازدواج باید به گونه ای اصولی مورد بررسی قرار گیرند و هیچ گاه در این مورد نباید به صورت شعاری عمل کرد. راهکارهای بنیادی پیشگیری از طلاق به زمان قبل از ازدواج برمی‌گردد که باید به آن‌ها توجه داشت، خودشناسی و دیگرشناسی در پیشگیری از طلاق بسیار مهم است، فرد باید به نیازهای خود آشنا باشد، لذا با خودشناسی بعضی از مسائل حل می‌شود. آشنایی پیش از ازدواج، آمادگی برای ازدواج، بلوغ اجتماعی، خوداتکایی و عدم وابستگی به خانواده‌ها از جمله مواردی هستند که طرفین قبل از ازدواج باید نسبت به آن‌ها توجه لازم را داشته باشند.

تلاش برای آموختن مهارت‌های زندگی به ويژه از طريق رسانه‌های عمومی، تلاش برای آسایش مادی خانواده، توجه به آراستگی در نزد همسر، خوش‌رویی و ابراز محبت به خانواده، صبر، پرهیز از خساست در زندگی، احترام متقابل، مشورت کردن زن و شوهر در تمام مسائل ریز و درشت زندگی،مدیریت نگاه و حجاب، رعایت مؤلفه‌های سبک زندگی دینی، مراجعه به الگوهای موفق امروزی و الگوهای دینی و واقع‌گرا بودن، انتخاب با دید باز و معیارهای عقلانی و دینی، رعایت امور اخلاقی و دینی، جلوگیری از ارتباطات ناسالم و تصحیح روابط خانودگی، عدم نشست و برخواست و رفت و آمد با افرادی که به زندگی زوجین لطمه وارد می‌کنند، کنار گذاشتن برداشت های منفی زوجین از یکدیگر، ترسیم افق آینده، قدرشناسی، مقابله به مثل نکردن، اجتناب از انتظارات غير واقعي، مقایسه نکردن همسر خود با دیگران، بنا نهادن خانواده بر شناخت درست و اعتماد نکردن به هیجانات زودگذر، انجام مشاوره‌های قبل از ازدواج و بررسی و شناخت تيپ‌های شخصيتی قبل از ازدواج توسط مشاور، حساسیت زیاد از خود نشان ندادن در مقابل مسائل بی‌اهمیت و عاقلانه عمل کردن، آموزش و اطلاع رسانی راه‌كارهای جلوگيری از شيوع طلاق عاطفی، تحقق عدالت در محبت و ابراز عشق، قدردانی و احترام به منزلت فردی، توجه به صداقت، پاكدامنی، تقويت درك متقابل، پيداكردن راه حل به جای پاك كردن صورت مسئله، معرفی چهره همسر موفق و نمونه از طریق رسانه‌های ديداری و شنيداری، افزایش سواد رسانه‌ای، اختصاص بخش عمده‌ای از وقت به خانواده، شکرگزار و قانع بودن زوجین، از جمله مسائلی هستند که در تصحیح روابط زوجین و کاهش طلاق عاطفی در خانواده ها نقش موثری دارند.

دیدگاه اسلام نسبت به پدیده طلاق عاطفی

در آیات قرآن درباره انشقاق یا طلاق عاطفی سخن به میان آمده است. خداوند می‌فرماید: وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَيَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْرًا كَثِيرًا؛ و با آنها بشايستگى رفتار كنيد؛ و اگر از آنان خوشتان نيامد، پس چه بسا چيزى را خوش نمى‌داريد و خدا در آن مصلحت فراوان قرار مى‌دهد». (نساء/ ۱۹) در این آیه خداوند از کراهت زن و شوهر نسبت به یکدیگر سخن گفته است. اصولا انسان‌ها ممکن است به سبب رفتاری نسبت به هم کراهت یابند؛ هرچند که در آغاز به هم علاقمند باشند. البته خداوند به این نکته توجه می‌دهد که مردان به سادگی بر اثر دیدن،‌ ممکن است نسبت به زنی گرایش و دلبستگی پیدا کنند (ر.ک: احزاب/ ۵۲) بنابراین با توجه به گرایش مردان به تعدد زوجات و گرایش‌های آنان به تنوع طلبی و تاثیرپذیری از حرکات و تحرکات زنان،‌ زمینه کراهت نسبت به همسران ممکن است در آنها پیدا شود. از سوی دیگر، زنان تا زمانی که اعتماد به مردی پیدا نکنند رابطه زناشویی نخواهند داشت و لذتی هم نمی‌برند.

منشأ بروز کراهت عاطفی تنها مربوط به امور زناشویی نمی‌شود بلکه عوامل دیگری نیز در پیدایش طلاق عاطفی دخیل است که عمدتا ناشی از نحوه رفتارهای طرفین نسبت به هم و کاهش عواطف و احساسات یک‌طرف نسبت به طرف دیگر و عدم ابراز آن می‌شود. در این پدیده شوم خانوادگی زن و شوهر چه بسا از لحاظ مادی و نیازهای زندگی هیچ کمبودی نداشته باشند اما تنها گمشده آنها وجود عاطفه و محبت و صمیمیت و علاقه قلبی به همدیگر است. به عبارت دیگر در چنین حالتی آن مودت و رحمتی که خداوند در آیه ۲۱ سوره روم به وجود آن در میان زن و شوهر تصریح کرده: «وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً؛ و ميانتان دوستى و رحمت نهاد» با رفتارهای نسنجیده و بی‌مسئولانه و سهل‌انگارانه یک ‌طرف یا دو طرف، مورد خدشه قرار می‌گیرد و کمرنگ می‌شود. در چنین وضعیتی می‌گویند کراهت عاطفی یا طلاق عاطفی رخ داده است.

واژه طلاق عاطفی و به عبارت بهتر فراق عاطفی گرچه در منابع فقهی نیامده ولی در ابواب مختلف فقهی مرتبط با طلاق و فراق زوجین، می‌تواند سراغ واژگانی را گرفت که در ارتباط با طلاق عاطفی است. این واژگان عبارت‌اند از: کراهت در روابط زوجین (شامل کراهت زوج از زوجه، کراهت زوجه از زوج و یا کراهت هریک از زوجین با دیگری)، نشوز، شقاق، سوء خلق و ... . راهکار فقه برای حل همه این موارد، اصلاح روابط موجود است.

منابع

ایکنا

سیدمهدی مجیدی نظامی، واژگان مرتبط با طلاق عاطفی در فقه اسلامی، مدیریت دانش اسلامی، دوره 3، بهار و تابستان (پیاپی 5) - شماره پیاپی 5، صفحه 29-65، فروردین 1400.

طلاق عاطفی از نظر اسلام