نولدکه، تئودور

تئودور نولدکه (زاده 1836-درگذشت25 دسامبر 1930)؛ از خاورشناسان و قرآن پژوهان آلمانی است که برای اولین بار تاریخ قرآن را به صورت بنیادی و به عنوان یک دانش بررسی کرد. وی در زمینه مسائل تاریخ قرآن، دیدگاه های ی را مطرح کرده است که برخی از آنها عبارتنداز: تاریخ گذاری سوره هاو تعیین ترتیب نزول آیات، تعیین سور مکی و مدنی و ویژگیهای آن، بررسی حروف مقطعه، اعجاز قرآن، وحی و رسالت پیامبر(ص)، سبک ادبی قرآن و ویژگی-های شخصی پیامبر(ص).

آشنایی با تئودور نولدکه

تئودور نُلدِکه (Theodor Nöldeke) در مارس ۱۸۳۶ در هامبورگ آلمان بدنیا آمد. وی دوران تحصیلی خود را در آلمان گذراند و به‌ویژه تحصیلات عالی را در دانشگاه‌های گوتینگن و برلین طی کرد و نیز برای تحصیل به وین پایتخت اتریش و لایدن در جنوب هلند رفت. تئودور نولدکه به خوبی با زبان‌های (عربی، سریانی، عبری و آرامی) آشنا بود و آشنایی مناسبی نیز با زبان فارسی داشت. در سال ۱۸۶۱ یعنی در ۲۵ سالگی به مقام استادی در دانشگاه گوتینگن در رشته زبان‌های سامی و تاریخ اسلام نایل آمد. در سال ۱۸۷۲ به دانشگاه استراسبورگ راه یافت و در آنجا به سمت استادی مشغول به کار شد. وی نزدیک به ۹۵ سال زندگی کرد. از شاگردان وی می‌توان به کارل بروکلمان اشاره کرد. وی در ۲۵ دسامبر سال ۱۹۳۰ کارلسروهه آلمان درگذشت.

آثار قرآنی تئودور نولدکه

تاریخ قرآن یکی از اثرهای نولدکه است که در آن به پژوهش درباره آیات و سور قرآن پرداخته است. تلاش وی در اين كتاب، تاريخ‌بندی زمانی سوره‌های قرآن كريم و درك ترتيب نزول سوره‌های قرآن بوده است. وی درصدد بود كه بسيار ريزتر و جزئی‌تر به مسأله تاريخ‌ گذاری نزول سوره‌های قرآن كريم بپردازد. او سوره‌های مكی قرآن را به سه بخش، مكی اول، مكی وسط و مكی آخر تقسيم كرد و ترتيب نزول سوره‌ها را در اين سه مرحله مشخص كرد و پس از آن به ترتيب‌بندی زمانی سوره‌های مدنی پرداخت و تلاش كرد كه زمان دقيق نزول سوره‌‌‌ها را كشف كند. وی معتقد است كه در ترتيب‌بندی زمانی نزول سوره‌ها نمی‌توان به روايت تاريخی اعتماد كرد و يك جمع‌بندی خاص داشت؛ زيرا روايت تاريخی ضد و نقيض است، از این رو، برای تعيين ترتيب زمانی نزول سوره‌ها و مكی يا مدنی بودن آنان بايد از شيوه و مضامين قرآن و فضا و محيط سوره‌های كلام الهی استفاده كرد.

وی در كتاب تاريخ قرآن، فضای جنگ را متعلق به سوره‌های مكی می‌داند و بر همين اساس، زمان نزول سوره‌های مكی را طبقه‌بندی كرد؛ اما وی در اين طبقه‌بندی نتوانست در تعيين ترتيب زمانی نزول سوره‌ها مراحل سه‌گانه مكی به يك طبقه‌بندی دقيقی برسد و برای اين‌كه به تاريخ‌بندی سوره‌های قرآن كريم بپردازد، ابتدا مقدمه‌ای در زمينه زندگی رسول اكرم(ص) نوشت كه در اين مقدمه بسيار به بيراهه رفته و تحريف‌های زيادی انجام داده است. وی به خاطر همین کتاب به دریافت جایزه‌ای از سوی آکادمی فرانسه نایل آمد. کتاب مزبور توسط سید محمد بهشتی به فارسی ترجمه شده ‌است. نولدکه در کتاب «تاریخ قرآن» یک نمونه ترتیب نزول را پیشنهاد می‌کند. یکی دیگر از کتاب های او زندگانی محمد است. این کتاب هر چند به ‌نحو ایجاز و اختصار نوشته شده است، ولی نولدکه با اعتماد به مآخذ تاریخی، آن را به نگارش درآورده است. در عین حال جای نقد و نکته‌گیری در آن خالی نیست.

در ۱۳۱۶ش/ ۱۸۹۸م ناشر کتاب از نولدکه درخواست کرد تا برای چاپ دوم (تاریخ قرآن) تجدید نظری در متن آن به عمل آورد .نولدکه با توجه به وضع سنّی و ضعف مزاج از این کار عذر خواست و برای انجام آن شاگرد خود فریدریش شوالی را پیشنهاد کرد. شوالی با بهره گرفتن از دست نوشته‌های فراوان نولدکه و همچنین نقدها و اصلاحات کسانی چون گولدزیهر و اسنوک هورخرونیه موفق به اتمام این کار شد و چاپ دوم (تاریخ قرآن) پس از مطالعه خود نولدکه و با پیشگفتار وی در ۱۳۲۷ش/ ۱۹۰۹م منتشر گردید. بخش نخست کتاب به منشأ ظهور قرآن، تاریخچه نزول وحی بر پیامبر اکرم، اثراتی که وی به زعم نگارنده از محیط خود پذیرفته، انواع وحی، طبقه بندی و مشخص ساختن ترتیب نزول آیات و سوره‌ها، ویژگیهای ادبی و محتوایی سوره‌های مکّی و مدنی و سرانجام مطالبی می‌پردازد که بر پیامبر (ص) نازل شده است؛ اما در قرآن درج نگردیده است.

شوالی با با بهره گیری از یادداشتهای نولدکه و با افزوده‌‍های خود بر آن شد که بخش-دوم کتاب را منتشر سازد؛ اما وی درگذشت و این کار را شوهر خواهرش؛ هاینریش تسیمرن بر عهده گرفت و به انجام رساند .بخش دوم کتاب (تاریخ قرآن) به گردآوری قرآن کریم، چگونگی حفظ آیات توسط حافظان وحی، نخستین نگارش آیات قرآن به دست کاتبان وحی درزمان حیات پیامبر اکرم، گردآوری های نخستین آیات قرآن، نسخه گردآوری شده به دست زید بن ثابت و سایر نسخ تهیه شده پیش از تدوین قرآن در زمان خلیفه سوم، تاریخچه نگارش نسخه-رسمی تدوین شده در زمان عثمان و مقایسه میان کتاب دینی مسلمانان، مسیحیان و یهودیان می‌پردازد و علاوه بر آن شامل مطالبی است درباره پژوهشهای نوین مسیحیان درباره منشأ ظهور قرآن، ادعاهای تاریخی در مورد تحریف قرآن، شرح حال اصحاب پیامبر اکرم(ص)، تفاسیر موجود قرآن، و معرفی کتابهاییکه می‌توانند به عنوان درآمدی برای مطالعه قرآن مفید باشند. مجموع این دو بخش (تاریخ قرآن) در سال های ۱۳۰۵ ش/ ۱۹۲۶ و ۱۳۰۸ ش/ ۱۹۲۹ به چاپ رسید.

نگارش بخش سوم کتاب (تاریخ قرآن) که شوالی قسمتهایی از آن را به صورت یادداشت از خود باقی گذارده بود، به پیشنهاد تسیمرن، از جانب گوتهلف برگشترسر، جانشین شوالی در دانشگاه کونیگسبرگ، دنبال شد. در شهریور ۱۳۱۲ش/ اوت ۱۹۳۳ برگشترسر نیز پس از سالها پژوهش بر روی بخش سوم در حالی درگذشت که بخشی از کار ناتمام مانده بود. همکار وی در دانشگاه کونیگسبرگ اتو پرتسل با افزودن فصل آخر این کتاب، درباره تحول تاریخی قرآن این اثر را در ۱۳۱۷ش/۱۹۳۸ به پایان برد و منتشر ساخت. بخش سوم که با پیشگفتار پرتسل آغاز می‌شود، به متن بدون اعراب قرآن، قرائات مختلف آن و اصول حاکم بر آنها، منابع پژوهشی در مورد این قرائات، نسخ خطی قرآن، اعراب گذاری و نسخه‌های جدیدتر قرآن می‌پردازد .در پایان کتاب فهرست جامع و مفصّلی از هر سه بخش آن آمده است که خانم آنه لیزه گوتشالک ـ باوئر آن را تهیه کرده و در بر دارنده کتاب شناسی، فهرست اعلام و فهرست موضوعی و فهرست آیات مورد استفاده در کتاب است. از این کتاب تاکنون چاپهای متعددی منتشر گردیده است.

تاریخ ایرانیان و عرب‌ها در زمان ساسانیانیکی دیگر از کتاب های نولدکه است. این کتاب بخشی از تاریخ ابوجعفر طبری شمرده می‌شودکه نولدکه آن را به آلمانی ترجمه کرده و با تعلیقات مفصل به چاپ رسانده ‌است. کتاب به وسیله عباس زریاب خویی به فارسی برگردانده شده و از سوی انجمن آثار ملی به چاپ رسیده‌ است. کتاب حماسه ملی ایران کتاب دیگری از این خاورشناس شهیر است. این کتاب را نولدکه درباره شاهنامه فردوسی نوشته و بزرگ علوی آن را به فارسی برگردانده است. سعید نفیسی در خلال مقدمه‌ایکه بر آن نگاشته، خرده‌گیری‌هایی از کتاب مزبور نموده ‌است. کتاب دیگر نولدکه اساس زبانشناسی ایران است. این کتاب در دو مجلد در اشتراسبورگ به چاپ رسیده‌است. علاوه بر آثار بالا، نولدکه کتابی درباره نحو عربی و پژوهش‌هایی درباره اشعار شاعران قدیم عرب و آثار دیگری نیز از خود به جای نهاده ‌است.

دیدگاه های قرآنی تئودور نولدکه

دیدگاه در مورد وحی

یکی از دیدگاه های نولدکه در مورد وحی است. وی وحی را طوری تفسير می‌كند كه با نظريات محققان مسلمان سازگار نيست و پيامبری را همچون حرفه نقاشی، شاعری و داستان‌نويسی توصيف می‌كند و مسأله پيامبری برای نولدكه حالت رؤيايی داشته و بنابر اعتقاد وی هركس ادعای پيامبری كند، بايد از وی بپذيرفت و افرادی همچون «مسيلمة بن حبيب حنفی» معروف به «مسيلمة كذاب» از طايفه «بنی حنيفه» كه يكی از مدّعيان دروغين نبوت بود و «سجاح» دختر «حارث تميمی» از قبيله «بنی تميم» نزد نلدكه پيامبر هستند و او معتقد است كه در عصر نص اسلام تنها «محمد بن عبدالله(ص)» پيامبر نبوده، بلكه پيامبران زيادی وجود داشته است. از این رو، وی ولو آنكه بى‌غرض باشد، به وحى و جنبه وحيانى و غيبى و قدسى قرآن كريم اعتقاد ندارد. نولدکه درباره قرآن كريم و تاريخ آن به همان‌‌گونه و با همان روشی تحقیق می کرد که در مورد کتابهای دیگر همانند شاهنامه تحقيق مى‌نمود و این امر حاکی از بی توجهی وی به الزامات تحقیق در یک متن مقدس است.

دیدگاه در مورد اعجاز

دیدگاه دیگر وی در مورد مسائل قرآنی، نظر وی در مورد اعجاز است. دیدگاه او در زمينه اعجاز قرآن قابل همخوانی با ديدگاه مسلمانان نيست؛ وی اعجاز قرآن را به‌گونه‌ای تعبير می‌كند كه علمای مسلمان اين اعجاز را محال می‌دانند و اين‌ اعجاز حتی از عهده پيامبر اسلام(ص) نيز خارج است؛ زيرا نلدكه معتقد است، اعجاز قرآن به اين نيست كه مردم عرب‌زبان نمی‌توانند كلامی مانند قرآن بياورند، بلكه اعجاز قرآن اين استكه حضرت محمد (ص) در يك محيطی مبعوث شد كه اين محيط بت‌پرست و مشرك بود و چندگانگی خدايی داشت و رسول اكرم(ص) در اين فضا، بندگان را به يك خدا دعوت كرد و قرآن محمد(ص) دعوت به يكتاپرستی كرد و زمانی كه پيامبر(ص) به آنان می‌گويد که قرآنی مثل قرآن من بياوريد، آن‌ها در حالت شرك بايد موحد باشند و شرك و توحيد با هم سازگار نيستند و اين مسئله برای مسلمانان معجزه تلقی میشود که از انجام آن ناتوان هستند. در حقیقت، اين اعجاز از ديدگاه نولدكه «استحاله ذاتی» و غيرممكن دانسته شده و حتی از خود پيامبر(ص) هم برنمی‌آيد و اين خاورشناس يهودی حتی معجزه را برای پيامبر(ص) لازم نمی‌داند و معتقد است چنان‌چه يك فرد مصلح ادعای پيامبری كند و چيزی به ‌عنوان كتاب داشته باشد، پيامبر شناخته محسوب می-شود.

دیدگاه در مورد رسم الخط و قرائات قرآن

نولدکه در تحقیقاتش شبهات و نظرات خود را درباره‌ نص قرآن، قرائات و رسم‌الخط، همانند نسبت دادن تمام قرائات به پیامبر(ص)، ارتباط حقیقی بین قرآن و قرائات، نبود نص واحد معتبر برای قرآن، ایجاد اختلاف قرائات از لهجه‌های متعدد، اعتبار حدیث سبعةاحرف، نسبت اتهام وجود اشکال‌های لفظی در قرآن به پیامبر(ص)، وجود خطا و اشتباه در نص عثمانی و نقصان متن قرآن در زمان حیات پیامبر(ص) مطرح کرده ‌است. وی در این اثر خود، تلاش کرده تا وثاقت قرآن را مورد شک و تردید قرار دهد. شبهاتی که وی مطرح کرده است، بعدها مورد توجه سایر مستشرقان مانند، گلدزیهر هم قرار گرفت و آن‌ها در بسط این شبهات ادامه‌دهنده راه نولدکه بودند؛ درصورتیکه قرآن و قرائات دو مقوله جدا از هم هستند و نمی‌توان این دو مقوله را یکی پنداشت. بر اساس اینکه اختلاف در قرائات باعث شک و شبهه در متن قرآن نمی‌شود، می‌توان دریافت که مستشرقینی همانند وی اختلاف قرائات را عامل شبهه در متن قرآن می‌دانستند، به خطا رفتهاند و قرآن نوعی وحی‌ است که بر حضرت محمد(ص) نازل شد؛ اما اختلاف قرائات وحی از لحاظ حروف و واژه‌ها و چگونگی ادای حروف این واژه‌ها ارتباطی با حقیقت وحی ندارد. آن چیزی که عامل تشریع و تربیت در اسلام است، نص راستین قرآن است و نه قرائات قرآنی. طبق شهادت‌های تاریخی، قرائات مختلف و متعدد در هنگام حیات پر برکت نبی اکرم(ص) وجود نداشته و بعد از حیات پیامبر(ص) و در زمان صحابه به وجود آمد و تا زمانی که حضرت میان مردم بود، قرائت هم واحد بود. همه طرح این شبهات در مورد قرآن این است که وی بر عدم وثاقت و اعتبار نص قرآن تکیه میکند و مفهوم‌ سخنش این است که متن قرآن تزلزل، اضطراب و احتمالات دارد و یگانه نیست.

دیدگاه در مورد پیامبر اکرم(ص)

دیدگاه دیگر وی در مورد پیامبر(ص) است که وی را فردی میداند که دچار هيجان، هوی و هوس و زورآوری و قدرت‌طلبی بوده است که داشتن این نظر، احتمال تحریف پذیری قرآن را بیشتر می-کند. وی دیدگاه دیگری در مورد سبك ادبی قرآن دارد که این امر سبب شده که قسمت‌های مختلف قرآن متمایز شود سبك سوره «ق» با سبك سوره «مائده» كاملاً متفاوت است؛ در هر زمانی سبك خاصی استفاده شده؛ به ويژه سوره های مكی و مدنی نيز در سبك با هم متفاوتند و این تفاوت ناشی از تحليل رفتن ذوق و سبك ادبی پيغمبر است.

دیدگاه دیگر وی در مورد امی بودن پیامبر(ص) است. وی مخالف امّی بودن پیامبر(ص) بوده است؛ چرا که وی معتقد بود که امّی بودن به معنای توانایی نداشتن بر خواندن و نوشتن نیست؛ بلکه تنها نشان می‌دهد که پیامبر(ص) عهدین را نخوانده‌ و با آن‌ها آشنا نبوده‌است که این حرف بر اساس تاریخ و روایات و آیات قرآن قابل اثبات است.

دیدگاه در مورد حروف مقطعه

دیدگاه دیگر وی در مورد حروف مقطعه است. این حروف را مختصر از اسامی کسانی که نسخه‌های قرآن را در اختیار داشته‌اند می‌داند. در این مورد چنین آورده است که این حروف مطالبی بیگانه از نص قرآنی است و مردم آن را بر قرآن اضافه نموده‌اند که ماخوذ از اسامی برخی صحابه است که نسخه‌هایی از سور معینی از قرآن نزد آن‌ها بوده است؛ مثلا (ر) (ز) نشان دهنده زبیر؛ (م) نشان‌دهنده مغیره (ع) حاکی از عمر یا علی یا ابن عباس یا عایشه است. طبق این دیدگاه حروف مقطعه مطالبی خارج از قرآن است که مردم آن را به قرآن افزوده‌اند. بعد‌ها خود نولدکه آن نظریه را رها کرد و در چاپ دوم کتاب خود دیگر این فرضیه را تکرار نکرد.

دیدگاه در ترتیب نزول

وی در مورد ترتیب نزول آیات و تاريخ‏گذارى تاریخ قرآن براساس سوره ‏ها کار کرده و آن را بر اساس روایات نقل‌شده و همچنین با بهره‌گیری از روش‌های عقلی تعیین کرده است. وی در این زمینه، اخبار و روایات صحیح را نادیده گرفته است؛ حال انکه روایاتی از صحابه رسول اللَّه(ص) نقل شده که خود شاهد نزول وحی الهی بوده اند و زمان و مکان آن را خوب شناخته است. طبقه تابعین نیز تفصیل آن را از زبان یاران پیامبر(ص) شنیده است و برای نسلهای پس از خود بازگو نموده است. درخور یادآوری است که تکیه بر روایات صحیح هرگز منافاتی با اعمال نظر اجتهادی و تتبع و پژوهش شخصی ندارد؛ بویژه در مواردی که روایات صریح و معتبری در دست نباشد. در این صورت، با استناد به قرائن و امارات دیگر و جستجو در متن آیات و تمسک به تاریخ و سیره پیامبر میتوان نظر داد. به هر حال، وی معتقد بوده است که ترتیب زمانی آیات و سور قرآن بر خلاف شیوه اسلامی آن باید تنظیم شود. وی برای خود روش جدیدی برگزید که بسیاری از خاورشناسان تحت تأثیر او قرار گرفتند و از وی پیروی کردند؛ هر چند همه به نتایج مشترکی دست نیافتند.

دیدگاه در مورد ساختار و شکل موضوعی سور

وی قران کریم را از لحاظ ساختار و شکل موضوعی به چهار قسم، تقسیم نموده است. قسم اول در مورد وحدت اسلوب، اختصار معانی آیات، کوتاهی سوره هاو تهی بودن از تشریع و احکام است. در این قسم، ویژگیهای آیات و سوره های مکی است. قسم دوم مربوط به آیاتی است که نشانگر شرایط معارضه پیامبر اکرم(ص) با دشمنانشان و رویکرد آنها در شرایط بت پرستی و مدیریت بحران میباشد .قسم سوم مختص موضوعاتی چون عبادات، معاملات، تشریع حلال و حرام، اوامر و نواهی، ارتباط بین مسلمین و اهل کتاب و یهود میباشد .قسم چهارم موضوعات دیگری غیر از موضوعات گذشته است که در مدینه نازل شده است. وی قسم اول و دوم را از ویژگیهای آیات و سوره های مکی و قسم سوم و چهارم را از مختصات سوره های مدنی قلمداد می-کند. نولدکه ویژگیهایی را برای سوره ها در طبقات مختلف ذکر کرده است. یکی از این ویژگیها، ویژگی سور دوران نخست وحی در مکه است که در سوره های مربوط به مرحله اول از وحی مکی میباشد و هیجان تشنج زای پیامبر، اغلب خود را با شدت و حرارت فراوان نشان میدهد. این هیجان و احساس به قدری شدید بوده است که او نمی توانست سخنان خود را با انتخاب مطرح کند؛ بلکه آن سخنان به صورت ناگهانی از زبان او صادر شدهاند. سوره های این مقطع از وحی، نظیر آن غیبگوییهای کاهنان، هرگز طولانی نبوده؛ بلکه از جمله های کوتاه فراهم آمده؛ اما سجع ها به سرعت دگرگون میشد. نولدکه سخنان قرآن را در سوره های مرحله نخست مکه در مسجع بودن و کوتاهی و همراهی با سوگند، به کهانت کاهنان ملحد و غیب گویان پیش از نزول قران تشبیه نموده است.

بسیاری از آن سوره هابا سوگند آغاز میشوند که این روش نیز عمدتاً، توسط کاهنان به کار گرفته میشد. برخی از این سوگندها به قدری شدید و تندند که قابل درک نیستند و شاید اصلاً بنابر آن نبوده که پارهای از انها درک شوند؛ چرا که همه گونه امور و مطالب عجیب و غریب در این سوره هایافت میشود و وصفهایی روشن و مؤکد در این سوره هااز روز رستاخیز وجود دارد. نعمتهای بهشت و رنج و عذابهای دوزخ به گونه پرشور و هیجان انگیزی در آنها مطرح شدهاند. البته، تمام سوره های این دوره دارای چنین شدت و حدتی نیستند؛ بلکه آخرین سوره های آن به گونه آرام تری بیان شده-اند. وی پس از معرفی ویژگیهای چهارگانه طبقه اول از سور مکی، به دشواری تعیین تاریخ نزول دقیق سوره های مکی اذعان می کند. برای نمونه، او معتقد است از هیچ طریقی نمیتوان اطمینان حاصل نمود که آغاز سوره علق قدیمی-ترین قسمت وحی قرانی باشد. روایتی که میگوید سوره علق نخستین سوره بوده است، به عایشه ـ همسر مورد علاقه پیامبرـ برمی گردد؛ در حالی که او هنگام نزول وحی هنوز به دنیا نیامده بود. دلیل دیگر نیز این است که سوره-های دیگری وجود دارد که توسط دیگران به عنوان نخستین واحدهای نزول معرفی شدهاند. ویژگیهای سوره های دوره میانی مکه آن است که شیوه تخیل به گونه محسوسی در آنها کاهش می یابد.

این سوره ها، هر چند که هنوز واجد حرارت و هیجان هستند؛ ولی در مجموع، اضطراب و ناآرامی پیامبر در آنها فروکش کرده است. جایگاه سوگندها در آغاز آیات و سوره هاانتخاب شدهاند. در این دسته از سوره هاکه تعدادشان به21 سوره میرسد، روی هم رفته، زیبایی و جذابیت سبک آیات وحی از میان برمیخیزد. یک سوره از قرآن به نام سوره فاتحه به آغاز همین مرحله مربوط میشود. از نظر نولدکه ویژگیهای سورهها، در مرحله پایانی وحی مکی سوره هاآن است که آیات تقریباً به طور کامل منثور هستند. نمونههای مسجع این آیات نشان میدهند که رفته رفته آیات به حالت قالبی و کلیشهای درآمده و نوعاً به (ون) و (ین) ختم میشوند. سخنان تمثلی و تخیلی کمرنگ میشود و آیات وحی، شکل خطابهای به خود میگیرند. قصص انبیا، افکار و ایدههای پیشین را تکرار میکند. برخی از سوره هاحجم و اندازه قابل توجهی دارند. پارهای از آیات در سوره هانیز نسبت به آیات در سوره های مرحله پیشین، بلندترند و گاهی بارقهای از نیروی شعری در آنها نمایان می شود. این دسته از سوره ها که تعدادشان نیز به21 سوره میرسد، میتواند به عنوان نمایی از خشم یا رنجش پیامبر در برابر واکنش برخی از هم قبیلهایهای مکی به پیام او به شمار آید.

ویژگیهایی که وی برای سوره های مرحله پایانی وحی مکی برشمرده، بیشتر همان استناد به سبک و اسلوب ظاهری آیات، مانند مسجع بودن، تخیلی بودن ویژگیهای سوره هااست. در دوران وحی مدنی سبک سوره های مدنی شباهت نسبتاً نزدیکی به سوره های آخرین مرحله از دوران مکه دارد. در بیشتر نثرهای آن، جلوهها و زیبایی های فصیح فراوانی به چشم میخورد. بخشهای بسیار درخشان و جذاب، بویژه در آیاتی که خطاب به رزمندگان مومن آمده، وجود دارد. این سوره هاکه تعدادشان24 سوره است، به ترتیب تاریخمندی یکی پس از دیگری قرار گرفتهاند و این مسئله بیانگر قدرت فزاینده سیاسی پیامبر و تشکیل چارچوب اجتماعی امت اسلامی او هستند. آیات مدنی اما در وضعیتی نازل شده است که پیامبر به عنوان رهبر رسمی و شناخته شده در دین و امور اجتماعی جامعه مدینه است. آیات این دوره در ارتباط با تشریع احکام کیفری، امور داخلی یا احوال شخصیه همچون قوانین ازدواج و طلاق و ارث، مقررات راجع به آداب و مراسم گوناگون، امور شخصی، رهنمودهایی درباره گرفتاریها و مشکلات مقطعی بود و نیز آیاتی درباره دعوت به جهاد در راه خدا نازل میشود. بیش از سی مرتبه افرادی که از قبل به آنها کتاب آسمانی داده شده بود، همگی با لقب (اهل الکتاب) مطرح شدند تا از گروهی که فاقد کتاب آسمانی و (امّیون) بودند تفکیک گردند. دسته مهمی از آیات مدنی نیز اشاره به قطع رابطه پیامبر(ص) با قبایل یهود دارد و سپس، مطرح ساختن شخصیت حضرت ابراهیم(ع) به عنوان بنیانگذار خانه کعبه و نخستین اسوه مسلمانان حنیف بیانگر دین خالص الهی است که بعدها به وسیله حضرت محمد(ص) تقویت و تثبیت گردید.

منابع

امامت پدیا؛ تاریخ قرآن در قرآن

ایکنا

دانشنامه پژوهه؛اسلام‌شناسی و ایران‌شناسی از نگاه ژرمن‌ها (قسمت اول)

دانشنامه حوزه

دائره المعارف اسلامی؛ آشنایی با ایران شناسان / نولدکه

ویکی اهل بیت؛ تاریخ قرآن

ویکی پدیا

ویکی فقه

ویکی نور