سواد رسانه ای

سواد رسانه¬ای؛ به دانشی گفته می¬شود که فرد به مهارتها و تکنیک¬های تحلیل اطلاعات دست می¬یابد تا کلیه اخبار، وقایع و اطلاعات شنیداری، دیداری و نوشتاری رسانه¬ها را با دقت رصد کند و صحت و سقم آن را دریابد. این دانش به مخاطبان و کاربران فضای مجازی اجازه می¬دهدکه مهارت¬های ارتباطی خود در رسانه¬ها را به صورت حرفه ای دنبال کنند و به دور از هر گونه ساده انگاری، از هجمه¬ها و جنگ¬های رسانه¬ای ایمن باشند. تکنیک¬های مؤثری برای سواد رسانه¬ای وجود دارد که هر کدام در سنین مختلف مخاطبان و در سطوح فردی، ملی و بین المللی حائز اهمیت هستند. برخی از آنها عبارتند از: استفاده از هوش مصنوعی و سامانه¬های فکت برای تشخیص اخبار جعلی، آشنایی با فنون اقناع رسانه¬ها و چگونگی مقابله با آنها، شناخت انواع رسانه¬ها و اهداف آنها و آشنایی با تکنیک‌های سینمایی همانند دیپ فیک و راه¬های مقابله با آنها.

آشنایی با سواد رسانه ای

سواد رسانه‌ای به دانش و تفکری گفته می¬شود که ضرورت دارد مخاطب برای فهم بهتر و دقیقتر پیام رسانه داشته باشد تا بتواند به خوبی محتوای رسانه‌ را آنالیز و نقد کند. مجموعه¬ای از دانش¬های دیداری، اطلاعات تحلیلی و اینترنتی لازم است تا مخاطب بتواند محتوای رسانه‌های سمعی و بصری تحلیل کند و صحت و سقم اخبار و وقایع را دریابد؛ زیرا با گسترش شبکه‌های اجتماعی، تولیدات رسانه¬ای گسترده‌تر و پیچیده‌تر شده است و تفکیک و شناسایی انواع تولیدات رسانه¬ای نیاز به مهارت بالا دارد. مخاطب رسانه، برای دستیابی به چنین مهارت بالایی نیاز است¬که تکنیک‌هایی مؤثر آموزش ببیند و توانایی دسترسی، تحلیل، ارزیابی و خلق پیام در شکل‌های گوناگون (چاپی، صوتی، فیلم/ویدیویی، اینترنتی، …) داشته باشد. براساس این مهارت¬ها و تکنیک¬ها است¬که می¬تواند درک آگاهانه و انتقادی از ماهیت رسانه‌های جمعی داشته باشد و از فنونی که تولیدکنندگان رسانه به کار می¬گیرند، اطلاع داشته باشد.

علاوه بر این، این دانش این امکان را برای مخاطب فراهم می¬کند که مخاطب به آسانی می¬تواند در انبوه پیام‌ها، اطلاعات مورد نظر خود را دریافت کند و هدف رسانه‌های مورد نظر را از خبررسانی دریابد. افراد با سواد رسانه‌ای قادر به کشف پیام‌های پیچیده‌ موجود در محتوای تلویزیون، رادیو، روزنامه‌ها، مجلات، کتاب‌ها، بیلبورد‌های تبلیغاتی، اینترنت و سایر رسانه‌های مستقل خواهند شد.همچنین، افراد با سواد رسانه¬ای می‌توانند رسانه‌های خود را ایجاد کنند و در شکل‌گیری فرهنگ رسانه‌ای، مشارکت فعالانه داشته باشند. مشارکت فعالانه سبب می‌شودکه مردم از حالت مصرفی خارج‌ و نیز از رسانه‌ها به‌ صورت هوشمندانه‌ای بهره‌مند شوند و مخاطب خلاق، جست‌و جوگر و هوشمند شود.

فواید یادگیری سواد رسانه ای

گسترش شبکه‌های اجتماعی و جذابیت‌های فضای مجازی هر روز بر تعداد کاربران مجازی می‌افزاید. کاربران بدون اینکه خودشان متوجه باشند ساعت‌های زیادی را در فضای مجازی می‌گذرانند. رسانه‌ها هر روز هزاران پیام در قالب تصویر، متن و صدا برای کاربران می‌فرستند و کاربران برای اینکه درک بهتری از پیام‌ها داشته باشند، ضرورت دارد تا سواد رسانه¬ای را آموزش ببینند. یکی از فواید آموزش و یادگیری سواد رسانه¬ای این است¬¬که استفاده مخاطب از فناوری‌های جدید ارتباطی و حضور بیشترش در شبکه‌های اجتماعی سبب شکوفا شدن ظرفیت¬ها و استعدادها بیشتر می¬شود؛ ولی اگر با سواد رسانه¬ای همراه نباشد، ممکن است، روابط خانوادگی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و یا اقتصادی کاربران مجازی دچار اختلال -شود.

یکی دیگر از فواید سواد رسانه¬ای برای مخاطب این است که به چگونگی معناسازی رسانه پی می¬¬برد و می¬تواند به شناسایی هویت شخص یا اشخاصی بپردازد که پیام رسانه‌ای تولید می¬کنند و یا آن را برای مخاطب می¬ فرستند. علاوه بر این، مخاطب با کمک سواد رسانه‌ای می‌تواند تشخیص دهد که پیام رسانه‌ای از نظر عملی و اعتقادی چه تأثیری روی مخاطب می‌گذارد و این پیام، همه داستان است یا بخشی از آن است که توسط رسانه بازگو شده است.

علاوه بر این، هرروزه موجی از اخبار منفی توسط افراد در فضای مجازی منتشر می‌شود که این حجم از اطلاعات که بار منفی را بر ذهن مخاطبان منتقل کرده، فارغ از صحیح و غلط بودن آن، اثرات مخرّب روانی برای کاربران در فضای مجازی به وجود می¬آورد. مشکلاتی مانند ایجاد اضطراب، عارضه‌های قلبی و عروقی، پایین آمدن سیستم ایمنی به‌واسطه استرس بالا، بدبینی و احساس شکست و ناامیدی و احساس خشم و عصبانیت ازجمله مواردی است که محصول قرار گرفتن در موج مخرّب اخبار منفی است. آموزش و یادگیری سواد رسانه¬ای سبب می¬شود که مخاطب از اثرات مخرب رسانه به دور باشد و از سلامت روان نسبی برخوردار شود. همچنین، نباید سواد رسانه¬ای را در جریان جنگ رسانه¬ای بی تأثیر قلمداد کرد. در همین شرایط افرادی وجود دارند که به طور دائم، به دنبال استفاده از انواع و اقسام فیلترشکن‌ها هستند تا بتوانند به محتوایی که از طریق رسانه‌های معاند تولید می‌شود، دسترسی داشته باشند. این مسئله به سلامت روان جامعه آسیب وارد می‌کند؛ یعنی افراد باید با سواد رسانه‌ای به خود مراقبتی دست پیدا کنند تا از مخاطرات امروزی رسانه‌های معاند مصون باشند.

علاوه بر حوزه¬های فردی و گروهی¬ در مسایل سیاسی و ملی نیز سواد رسانه¬ای مسئله¬ای با اهمیت محسوب می‌شود. امروزه جنگ¬های ترکیبی و تلفیقی از نوع شبکه‌های اجتماعی، هیبریدی، جنگ نوین، جنگ آب و جنگ رسانه‌ای وجود دارد که می¬توان تنها با سلاح سواد رسانه¬ای و تکنیک¬های آن علیه دشمن، دروغ، فریب و نیرنگ قوی بود و از مسائل ملی دفاع کرد.

تکنیک‌های سواد رسانه ای

کسی که می‌خواهد سواد رسانه‌ای داشته باشد، باید تکنیک‌های آن را بیاموزد و از آنها برای انتقال صحیح محتوای پیام خود استفاده کند. برای مقابله با هر گونه حملات، شایعات و جنگ¬های رسانه-ای تکنیک¬هایی وجود دارد. به عنوان نمونه، برای تشخیص اخبار جعلی می¬توان از تکنیک هوش مصنوعی استفاده کرد. در این تکنیک، سامانه‌هایی برای راستی ‌آزمایی اخبار جعلی ایجاد می¬شودکه در آن یک یا چند مدل الگوریتم قرار داده می¬شود. این سامانه‌های راستی ‌آزمایی به کمک الگوریتم¬ها، فرآیند درستی و نادرستی اخبار را به زبان ساده بررسی می‌کنند. معروفترین آن‌ها، سامانه فکت چکینگ با عنوان «پولیتیک فکت» است که کار اصلی آن بررسی ادعای سیاستمداران آمریکایی در رسانه‌ها است. همچنین، نمونه¬ای از سامانه راستی‌آزمایی در بخش فارسی‌زبان وجود دارد که سامانه «فکت‌یار» و «فکت نامه» نام گرفته¬اند. در این سامانه، مخاطب در گام اول به سراغ کسی می‌رود که خبر از سوی آن اعلام شده است. سپس، منبع آن را می‌پرسد که گوینده دقیق خبر چه کسی است و چه سابقه¬ای دارد. بعد از آن، مخاطب به سراغ منابع معتبر رسانه‌ها می‌رود که کدام رسانه‌ها آن را اعلام کرده‌اند و در نهایت، همه داده‌ها را کنار هم قرار می¬ دهد و خبر جعلی را تشخیص می‌دهد.

یکی دیگر از این تکنیک¬ها، تکنیک¬های اقناع رسانه است. چنانچه، مخاطبان از تکنیک‌های اقناع در فضای مجازی بی اطلاع باشند، تحت تأثیر محتوا قرار می‌گیرند و نمی¬توانند اخبار جعلی را به خوبی تشخیص دهند. در این صورت، تمامی مطالبی که می‌بینند یا می¬شنوند را می‌پذیرند. به بیان دیگر، واضح است¬که هر فرستنده برای فرستادن پیامش یک هدف معقول و منطقی دارد و این هدف در بیشتر مواقع، تشویق گیرنده به تغییر رفتار، نگرش، باور، ارزش یا دیدگاه، مطابق با نظر فرستنده است که به آن اقناع می‌گویند. رسانه‌ها هم به‌عنوان فرستنده‌های پیام با شیوه‌های اقناعی سعی می‌کنند به‌وسیله منطق یا احساس یا هر دو، بر مخاطب تأثیر بگذارند. روش‌ها و فنونی که رسانه‌ها برای قانع کردن مخاطب و رسیدن به هدف نهایی خود به کار می‌برند را فنون اقناع می‌گویند. اگر مخاطب بداند که رسانه‌ها چطور و با چه روشی سعی می‌کنند که پیام‌هایشان را بفرستند تا بتوانند او را را قانع کنند، در این صورت، واقع بینانه¬تر تصمیم می¬گیرد. یکی از فنون قانع‌سازی مخاطب در رسانه، گواهی دادن ستاره‌ها، نخبگان یا حتی مردم عادی است. در پیام‌های رسانه‌ای اغلب کسانی را نشان می‌دهندکه درباره یک محصول، فکر، عقیده، قانون یا هر چیز دیگری نظر می‌دهند و آن را تأیید و گاهی هم رد می‌کنند.

یکی دیگر از تکنیک¬هایی که فرد لازم است آن را یاد بگیرد، شناخت تکنیک¬های سینمایی است که در رسانه¬ها به کار گرفته می¬شوند. دیپ فیک یکی از تکنیک¬های سینمایی است. این تکنیک می‌خواهد رفتار، گفتار یا حرکتی را به فردی نسبت دهد که آن کار را نکرده است و با چهره وی بازنمایی کند. دیپ فیک‌ها با هدف سرگرمی، کلاهبرداری، فریب افکار عمومی، جنگ رسانه‌ای، عملیات روانی و موارد شبیه به اینها تولید می‌شوند. فیک نیوز و دیپ فیک با اخلاق رسانه‌ای و اخلاق اسلامی سازگار نیست؛ اما در حقه‌های فیلم‌سازی و سینما مورد استفاده قرار می‌‌گیرد. تشخیص دیپ فیک‌ها از تصاویر واقعی بسیار مشکل است و به سطح دانش بالایی از سواد رسانه‌ای نیاز دارد؛ یعنی متخصصان سواد رسانه‌ای می‌توانند تشخیص دهند که محتوایی به صورت دیپ فیک یا حقیقی است. البته، دیپ فیک فقط شامل ویدئو نیست و می‌تواند صدا نیز باشد. به عنوان نمونه، صدای یک شخصیت برجسته کشوری، نظامی، روحانی که در مقاطع مختلف صحبت کرده است را با هم مونتاژ و به عنوان سخنرانی جدید جلوه می‌دهند که نمونه‌های آن کم نیست و به آن جعل عمیق صوتی گفته می‌شود. مخاطبان و کاربران مجازی نه تنها در مورد صحت و سقم اخبار، اطلاعات و مکتوبات باید متوجه باشند و از طریق تکنیک‌های سواد رسانه‌ای این اخبار را بررسی کنند، بلکه در مورد فیلم‌ها، صداها و ویدئوهایی هم که ممکن است مشکوک باشند، باید به منابع اصلی و معتبر مراجعه و صحت فیلم و صدا را بررسی کنند، در غیر این صورت، در دام تهیه کنندگان دیپ فیک می‌افتند.

البته، همه تکنیک¬ها به این حد پیشرفته نیستند. اتفاقاً، برخی از آموزش‌های روزمره و ساده¬¬ای هستند که کاربران مجازی با یادگیری آن می¬توانند از بسیاری از اختلال¬ها در امان بمانند. یکی از این آموزش¬ها، نداشتن روحیه ساده انگارانه در فضای مجازی است. به بیان دیگر، در شرایط فعلی جامعه که رسانه‌ها جامعه را از طریق نوعی پمپاژ خبری احاطه کرده است، مخاطب نباید از پیچیدگی¬ها و ظرایف خبری بی اطلاع باشد. مهارت‌های سواد رسانه‌ای به مخاطب یاد می‌دهد که هر رسانه¬ ای چقدر اعتبار دارد و به چه اندازه محصول با کیفیت تولید می-کند.

منابع

ایکنا.

ویکی پدیا.