سبک زندگی

سبک زندگی؛ شیوه و روش زندگی بر اساس جهان‌بینی و برآیند ارزش‌های نهادینه شده. هرچند واژه سبک زندگی برای اولین بار توسط آلفرد آدلر روانشناس غربی در سال 1922 مطرح شد. نمونه مشابه مباحث سبک زندگی را در سیره‌نویسی مسلمانان از سنت پیامبر و ائمه می توان مشاهده کرد. همچنین آیات قرآن به مقوله وجود سبک‌های متفاوت زندگی‌ بشر پرداخته است. سبک زندگی را از منظرهای متفاوت نظیر عقلانی/شهوانی، سنتی/مدرن یا غربی/اسلامی می¬توان طبقه بندی کرد. در این میان سبک زندگی اسلامی از مهم‌ترین موضوعات بحث‌برانگیز و چالشی در چند دهه اخیر بوده که درباره آن نظرات و دیدگاه‌های مختلف و بعضاً متناقضی مطرح شده است.

تعریف سبک زندگی

معنای لغوی

معنای لغوی واژه «زندگی» روشن است، امّا در تعریف واژه «سبک» در لغت نامه‌ها معانی گوناگونی درج شده‌است. سه رویکرد در تعاریف ارائه شده از «سبک» مشاهده می‌شود:

الف) تعاریفی که بر ویژگی‌های زیبایی شناختی سبک تکیه دارند: کیفیّت برتر در ظاهر، طرّاحی یا رفتار.

ب) تعاریفی که بر جنبه تمایزبخشی سبک تأکید دارند و سبک را ویژگی ای برای نشان دادن برتری می‌دانند: اجرا یا انجام اموری که تمایز دهنده فرد یا گروه یا سطحِ خاصّی باشد.

ج) تعاریفی که تجسم امروزین سبک به خصوص ابعاد تجمّلی زندگی محسوب می‌شوند: برتری مدگونه، شیک، مد زودگذر، ، عادت و تجمل، زیاده روی یا ولخرجی.

معنای اصطلاحی

سبک زندگی واژه‌ای است که می‌تواند مقول به تشکیک باشد؛به همین دلیل در مورد سبک زندگی و برداشت‌هایی که از آن وجود دارد، تعاریف متفاوت است. بنابراین، بسته به اینکه از چه منظری به سبک زندگی نگاه می‌شود، معنای آن متفاوت خواهد بود. دو دیدگاه راجع به سبک زندگی بحث کرده‌اند؛ دیدگاه عمومی که معمولا رسانه‌ها به‌صورت ژورنالیستی به آن می‌پردازند و دیدگاه تخصصی که آکادمیک و دانشگاهی است. در دیدگاه عمومی، سبک زندگی یعنی نوع زندگی کردن افراد. در دیدگاه تخصصی و از منظر مطالعات فرهنگی و جامعه‌شناسی فرهنگی، سبک زندگی یعنی نوع انتخاب زندگی براساس سبک‌ها و سلیقه‌های خاص در پوشاک، موسیقی، ورزش و رسانه.

از منظرهای مختلف تعاریف مختلفی از سبک زندگی ارائه شده است؛ اگرچه این تعاریف وجوه مشترکی دارند، ولی هر تعریف، عنصری محوری در خود دارد و تفاوت در محورها باعث تفاوت در تعاریف می‌شود.

تعریف جامع، کامل و دقیق از سبک زندگی عبارت است از شیوه نسبتاً ثابت افراد، گروه‌ها و جوامع برای پیگیری اهداف زندگی و یا مجموعه‌ای نسبتاً هماهنگ از همه رفتارها و فعالیت‌های افراد در جریان روزمره زندگی که مستلزم مجموعه‌ای از عادت‌ها و جهت‌گیری‌هاست. سبک زندگی برآیند ارزش‌های درونی‌شده افراد است که با توجه به تفاوت انسان‌ها در مختصات فکری و ارزش‌های اعتقادی، فرهنگی تغییر می-یابد.

پیشینه

نگاه علمی و ترسیم الگو برای سبک زندگی از روانشناس اتریشی به نام آلفرد آدلر در سال ۱۹۲۲ آغاز شد. در حقیقت برای اولین بار واژه مربوط به این اندیشه به عنوان واژه‌ای علمی ـ روانشناسی (و نه دینی) ۹۰ سال پیش مطرح و بعدها توسط شاگردان و مفسران دیدگا‌ه‌های آدلر رشد و توسعه پیدا‌ کرد. هرچند این اندیشه به صورت عملی در سنت ادیان الهی مطرح بود اما به صورت نظری در دیدگاه‌های اندیشمندان غربی جنبه آکادمیک پیدا کرد. موضوع سبک زندگی در غرب محدود به دیدگاه روانشناسانه باقی نماند بلکه وارد حوزه دیگری از علم یعنی جامعه‌شناسی شد. نخستین دیدگاه در حوزه سبک زندگی از دیدگاه جامعه‌شناختی را «وبلن» مطرح کرده است. «وبر» و «بوردیو» از دیگر جامعه‌شناس نظریه‌پرداز در خصوص سبک زندگی هستند. نهایت این نظریه پردازی‌ها و تأثیر عملی آنها در زندگی افراد از دین، ارزش‌ها، باورها، اجتماع و ... به رسانه ها، نحله‌ها و فرقه‌ها رسید و رسانه‌ها سردمداران ارائه الگوهای سبک زندگی شدند و سبک زندگی از نوع نگاه به زندگی متأثر از دین تبدیل شد به توجه به ظواهری مانند نحوه راه رفتن، حرف زدن، پوشیدن، خوردن، و ... .

سبک زندگی تعبیر جدیدی محسوب می‌شود ولی اصل این مفهوم -نه به شفافیت امروز در روانشناسی و علوم اجتماعی-در معنای عام کلمه، در سیرة النبی وجود دارد؛ یعنی از زمانی که سبک زندگی پیامبر(ص) را تعریف می‌کردند و سیره رسول الله(ص) را می‌نوشتند، سبک زندگی اسلامی در حال تبیین و آموختن بوده و در طول تاریخ، تألیف این کتاب‌ها مرتبا تکرار شده است. با نگاهی به کتاب‌های حدیث نظیر کتاب «کافی» و «وسایل‌الشیعة» می‌توان دریافت که مجموعه مباحثی در خصوص آداب و برنامه زندگی در احادیث مطرح شده است که ذیل عنوان باب‌العشرة آمده‌اند، یا «منیه المرید» شهید ثانی در مورد سبک زندگی در حوزه تعلیم و تربیت، یا «حلیة‌المتقین» مرحوم علامه مجلسی در مورد سبک زندگی متناسب با قرن یازدهم، یا کتاب «مفاتیح‌الحیات» آیت‌الله جوادی آملی که در خصوص سبک زندگی اسلامی متناسب با قرن چهاردهم نوشته شده است. به‌دنبال غلبه شیوه‌های زندگی غربی در جوامع و آثار مخرب آن، برای نخستین‌بار رهبر معظم انقلاب سبک زندگی اسلامی را مطرح و به تشریح اصول و مبانی آن پرداختند.

جهان بینی و سبک زندگی

زیر بنای سبک‌های متعدد زندگی جهان‌بینی‌های مختلف افراد است؛ هر کس برای رسیدن به عزت و سربلندی سبک و روشی را در زندگی انتخاب می‌کند که این انتخاب به نوع جهان‌بینی افراد و تعریف آن‌ها از عزت و سعادت بستگی دارد.

سبک زندگی و جهانی شدن

در یک معنا، جهانی شدن یعنی غربی شدن سبک زندگی؛ چون نقطه انتشار آن که این پدیده را مدیریت و تدبیر می‌کند غرب محسوب می‌شود. در عین حال با استناد به نظرات جامعه‌شناسان فرهنگی باید پذیرفت که نوعی واکنش نیز به یکدست شدن سبک‌های زندگی شکل گرفته است که می‌توان با عنوان محلی شدن و محلی‌سازی سبک‌های زندگی از آن نام برد. اتفاق سومی نیز به‌صورت بینابین رخ داده و آن این است که چون محلی شدن به جزیره‌ای و منزوی شدن افراد، فرهنگ‌ها و اجتماعات منجر می‌شود، امکان آن بسیار کم است که بتواند با روندها، فرایندها، اثرات و فشارهای جهانی شدن مقابله و در برابر آنها مقاومت کرد، به همین دلیل برخی انسان‌شناسان پیشنهاد جهانی_محلی شدن را ارائه داده‌اند.

ابعاد سبک زندگی

در سبک زندگی یک بعد، بعد عقیدتی و اندیشه‌ای است و یک بعد، بعد رفتاری و عملکردی. البته بعد عملکردی متأثر از بعد عقیدتی است. در بُعد عقیدتی سبک زندگی، موضوعاتی چون غایت‌مندی زندگی و هدف زندگی مراد است. در حوزه عملکردی هم کنش‌ها، رفتاها و تعاملات فردی و اجتماعی مورد نظر است. البته عامل اثرگذار دیگری که بر حوزه رفتاری سبک زندگی تأثیرگذار است، علاوه بر حوزه بینشی، توانمندی و تکنولوژی است.

عوامل مؤثر بر سبک زندگی

عوامل متعددی در پدیده سبک زندگی تاثیرگذار هستند؛ این عوامل به موارد متعددی چون عوامل روان‌شناختی( مانند عوامل پیشینی و وراثتی)، عوامل اجتماعی (مسائلی نظیر فرهنگ، نهادهای اجتماعی، ارتباطات میان‌فرهنگی جوامع، موقعیت‌های اجتماعی همانند سن، جنسیت، تحصیل و شغل)، عوامل جغرافیایی و اقلیمی، عوامل بینشی و دانشی، عوامل زیست‌‌شناختی (همانند آناتومی بدن، نوع استخوان‌بندی، غذا و دارو) و عوامل الهیاتی و اخلاقی (همانند دین، مرجعیت، شعائر دینی و مناسک) بر نوع سبک زندگی انسان تأثیر می‌گذارند.

تقسیم بندی سبک زندگی

سبک زندگی به صورت های متنوعی طبقه بندی شده است. برخی از این تقسیم بندی‌ها بدین صورت است: عقلانی و شهوانی؛ آگاهانه، تقلیدی و یا تلفیقی؛ سبک کلان سنتی و مدرن؛ غربی و اسلامی.

سبک زندگی غربی

در سبک زندگی غربی اصل بر نفی خداوند و نفی عالم غیب است. نفى عالم غيب یعنی مفاهیمی مثل معنویت، برکت و آخرت در زندگی انسان معنا ندارد و به همین دلیل در علوم تجربه‌گرای غربیان چیزی مورد پذیرش قرار می‌گیرد که بتوان آن را مشاهده کرد و مفهوم غیب چون قابل تجربه نیست، مورد پذیرش هم قرار نمی‌گیرد. در سبک زندگی غربی سه اصالت به صورت جدی وجود دارد؛ اول اصالت لذت، دوم اصالت سود و دیگری اصالت فرد است و به همین دلیل انسان همواره به فکر منافع شخصی خود است و مفاهیمی مثل ایثار، خانواده و جامعه معنایی ندارد.

تجهیز انسان مدرن به علوم تجربی، خانواده‌گریزی، فردانگاری و ستیز با مفهوم خانواده، سوق یافتن به سمت تجرد تمام‌عیار، مصرف‌گرایی شدید به جای اشاعه فرهنگ امساک، تنوع طلبی شدید در حوزه فرد و اجتماع، تغییر هویت زن و مرد، خطا در الگوگیری و... از جمله شاخصه‌های سبک زندگی مدرن هستند که سبب ایجاد تضاد میان سبک زندگی قرآنی و زندگی مدرن شده است. در سبک زندگی غربی، پارادوکس‌ها و تناقض‌هایی وجود دارد که انسان غربی به دنبال مفرّ و روزنی برای گریز از آنها می‌گردد.

سبک زندگی اسلامی

دین اسلام بدون وابستگی به مبانی تفکری دیگر مکاتب، یکی از جامع‌ترین شیوه‌های زندگی را مطرح کرده است. مبانی تفکر اسلام در طرح شیوه زندگی بر اصول معنوی و ارائه شیوه‌ای جامع با توجه به تمامی نیازهای فردی و اجتماعی افراد بوده است. جهان‌بینی توحیدی اسلام باعث نشر تعالیمی شده است که در اصول و مبانی اولیه، ثانویه و رفتارهای فردی و اجتماعی، انسان‌ها را بر محور توحید متمرکز کرده و شیوه‌ای جدید بر اساس تعالیم الهی ارائه می‌دهد. به عبارت دیگر، سبک زندگی اسلامی، جامع‌الاطراف است؛ یکی از زیباترین ابعاد سبک زندگی اسلامی، دیدگاه اخروی آن است، به این معنا که اسلام علاوه بر جوانب مادی و معنوی، حیات دنیوی افراد، شیوه زندگی برزخی و آخرتی را نیز در نظر داشته و برای آن الگوهایی را مطرح کرده است. در فرهنگ قرآنی همواره بحث سبک زندگی مدنظر خداوند بوده است؛ گفتمان قرآن معرف دو زندگی «حیات طیبه» و «مَعیشَةً ضَنْکاً» است.

تعریف سبک زندگی اسلامی

تعاریف متعدد اما مشابهی از سبک زندگی اسلامی وجود دارد. از نگاه کارشناسان و نخبگان علوم اجتماعی اسلامی، سبک زندگی اسلامی بر محور باورهای قرآنی، اخبار، احادیث و سنت نبوی(ص) قرار دارد، آنچنان که مقام معظم رهبری فرموده‌اند سبک زندگی اسلامی مجموعه‌ای از رفتارهای فردی، خانوادگی و اجتماعی مبتنی بر باورهای اسلامی است. الزامات سبک زندگی اسلامی تماما حول محور قرآن و سیره پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) قرار دارد، حتی انعقاد نطفه نیز باید براساس باورها و دستورات اسلامی باشد، چون دین اسلام و مکتب تشیع برای تمام رفتارهای انسانی، از جزء تا کل دستورات لازم را داده‌اند.

اگر تمام تعاریف سبک زندگی را کنار هم بگذاریم، خواهیم دید که عنصر مشترک همه این تعاریف، انتخاب است و مسئله محوری دین نیز انتخاب و اختیار انسان محسوب می‌شود. ویژگی انسان در دین، انتخابگری اوست. محوریت انتخاب در تعریف سبک زندگی به این معناست که سبک زندگی زمانی اسلامی می‌شود که انتخاب‌های ما دینی و اسلامی باشد. امروز در انجام یک انتخاب واحد تعارضات بسیاری میان نظام‌های مختلف مؤثر در تصمیم‌گیری وجود دارد و در دایره این تعارض‌ها، نظام انتخابگری فرد است که سبک زندگی دینی را از غیر آن مشخص می‌کند.

حوزه‌ها و مبانی سبک زندگی اسلامی

سبک زندگی اسلامی مبحث وسیع و گسترده‌ای را شامل می‌شود و در ابعاد مختلف قابل بحث و گفت‌وگوست. در حوزه فردی، این نوع سبک زندگی به‌طور کلی قائل به عزت، کرامت، تقوا، علم، تواضع و بندگی خداست. در حوزه خانوادگی، سبک زندگی اسلامی بر آرامش، محبت، مودت، رحمت و پاسخگویی به نیازهای عاطفی، روحی و جسمی تأکید می‌کند و در حوزه اجتماعی، قائل به برقراری عدل، کرامت، گذشت، انصاف، وجدان، ادب و احترام به حقوق دیگران است.

شرایط تحقق سبک زندگی اسلامی

هواداران و تئوری‌پردازان سبک زندگی، این نوع از سبک زندگی را مبتنی بر فهم آیات و روایات دینی و همچنین الگوگیری از سیره و روش زندگی ائمه معصومین(ع) می‌دانند و معتقدند این نوع سبک زندگی، برای همه عصرها و نسل‌ها و حتی در دوره مدرن نیز امکان تحقق دارد. از تظر کارشناسان و متخصصان اسلامی، سبک زندگی اسلامی یک امر دست‌نیافتنی و خیالی نیست، اتفاقاً با شرایط جدید، تعامل با جهان و استفاده از فناوری نیز دست‌یافتنی است و دلیل آن نیز به جامعیت دین اسلام برمی‌گردد. در اسلام، عناصر مترقی و پیشرفته‌ای مثل عقلانیت و اجتهاد وجود دارد که می‌تواند پویایی و روزآمدی با حفظ اصول را به همراه داشته باشد. یعنی هم می‌توان اصول را حفظ کرد و در عین حال با جهان تعامل درست و سازنده و منطقی هم داشت. نمی¬توان با اقتضائات جهان جدید جنگید و یا در برابر آن منفعل بود بلکه باید آن را درک و سپس بومی کرد. بومی کردن در چهار مرحله روزآمدی، کارآمدی، اسلامی‌سازی و ایرانی‌سازی اتفاق می‌افتد.

ضرورت پرداختن به سبک زندگی اسلامی

سبک زندگی هر فرد و جامعه متأثر از نوع باورها و جهان‌بینی و ارزش‌های حاکم بر فرد و جامعه است بر این اساس، سبک زندگی مسلمانان باید از معارف قرآنی و سخنان معصومین(ع) سرچشمه بگیرد. متأسفانه نارسایی‌های فکری، اخلاقی و رفتاری موجود در جامعه حاصل دوری از این سرچشمه‌ها است. راه درمان این نقیصه‌ها برای مسلمانان بازگشت به قرآن و اهل‌بیت(ع) است که باید با نگاهی درمان‌جویانه به موضوع سبک زندگی قرآنی پرداخته شود.

راهکارهای رسیدن به سبک زندگی اسلامی

عوامل متعددی در راستای فرآیند اسلامی شدن سبک زندگی ضروری قلمداد شده‌اند؛ از جمله این اقدامات عبارتند از: ارتقای ایمان و باورهای، توجه به فرهنگ اصیل، لزوم کار اجتهادی، لزوم استفاده از دستاوردهای علوم در سبک زندگی (نگاه طرح‌واره و الگویی بر مبنای کارهای میان‌رشته‌ای)، طراحی و مدل‌سازی، اجتهاد منظومه‌ای برای کشف و طراحی الگو برای سبک زندگی، نگاه منظومه‌ای- جامع و میان رشته-ای، بهره گیری از عنصر عقل در مسیر شناخت نیازهای واقعی بهره و اصلاح و هماهنگی ظاهر و باطن.

جایگاه مهدویت در سبک زندگی اسلامی

امید در زندگی از ضروریات است و بدون امید نمی‌توان حرکتی را رقم زد. در همین راستا نهادینه‌سازی سبک زندگی اسلامی باید برگرفته از فرهنگ مهدویت باشد و مهدویت الگوی صحیح سبک زندگی اسلامی است. دلیل نخست برای پی بردن به ضرورت سبک زندگی منتظرانه این است که سرنوشت و آینده روشن ما منوط به این سبک زندگی است و هر انسانی نسبت به آینده خود دغدغه و نگرانی دارد. همچنین با پیگیری ضروریات حقیقت زندگی امروز بشر متوجه می‌شویم که سبک زندگی منتظرانه تنها پاسخگوی این نیازهاست؛ لذا، می‌طلبد که یک منبع امیدافزایی در زندگی داشته باشیم تا بتوانیم به سمت تعالی حرکت کنیم و تنها منبعی که این امید واقعی و مستمر و دنبال‌کننده هدف اصیل زندگی را به تک‌تک افراد و جامعه اعطا می‌کند، سبک زندگی منتظرانه است.

آسیب های فعالیت در زمینه سبک زندگی اسلامی

اقدامات و فعالیت هایی که در حوزه سبک زندگی اسلامی صورت گرفته است از آسیب هایی چند برخوردار هستند. برخی از این آسیب‌ها عبارتند از: 1. متعارض بودن منابع، 2. عدم ساخت قالب‌های مناسب برای ترویج سبک زندگی اسلامی(مثلاً به رغم اهمیت دوره کودکی و تاثیر این دوره در شکل گیری شخصیت افراد اما هنوز قالب مناسبی برای ترویج سبک زندگی اسلامی به این افراد در دسترس نیست)، 3. عدم توجه به عینیت‌یافتگی و مقوله شدن (توضیح آنکه سبک زندگی نقل و دسته‌بندی روایات نیست؛ باید روایات را به مثابه یک منبع معرفتی، ارزشی و هنجاری در نظر گرفت و طبق این منابع، الگوهای رفتاری را کشف کرد)، 4. اعتبار پائین سند روایات مربوط به سبک زندگی(توضیح آنکه فعالان این حوزه از متون اسلامی و روایی به‌عنوان منبع‌ استفاده می‌کنند، ولی بسیاری از این افراد اساساً به سند روایات دقت نمی‌کنند. آنچه فقه به آن توجه می‌کند واجبات و محرمات نام دارد و در حوزه مستحبات، مباهات و مکروهات، قائل به تسامح است، در حالی که حوزه سبک زندگی دقیقاً در همین مقولات خلاصه می‌شود، یعنی درست جایی که تاریخ فقه به آن حساس نیست و بیشترین مواد، منابع و مصالح سبک زندگی را تأمین می‌کند)، 5. بی توجهی به جامع‌نگری در تبلیغ و ترویج سبک زندگی دینی(توضیح آنکه متأسفانه عموماً نگاه افراد فعال در این زمینه جامع نیست و نگاه ناقص و بخشی آنها باعث فهم ناقص دین می‌شود که معضل بزرگی است، چرا که فهم ناقص از نفهمیدن بدتر است)، 6. بی‌توجهی به اقتضائات روز جامعه در بیان آیات و روایات( توضیح آنکه چاپ کتب روایی درباره سبک زندگی بدون توضیح، تحلیل و به‌روزآوری، اگر آسیب‌زننده نباشد، قطعاً کمکی هم نخواهد کرد. در واقع، در روایات و احادیث مربوط به حوزه سبک زندگی باید اجتهاد، تحلیل و تطبیق با فضا و الزامات روز جامعه انجام شود)، 7. در نظر نگرفتن تفاوت رفتارها در سبک زندگی اسلامی( توضیح آنکه بسیاری از فعالان سبک زندگی اسلامی، تصور می‌کنند سبک زندگی اسلامی به معنای شباهت رفتار همه مردم است، در حالی که استقرار سبک زندگی اسلامی به معنای یکپارچه و یک نوع شدن افراد نیست. مبانی رفتار و حلال و حرام الهی واحد است و همه باید به آن ملزم باشند، ولی دین به شدت به سلایق، ذوق و علایق مردم احترام می‌گذارد و وجود این طیف عجیب و گسترده از مستحبات در دین، به علت توجه به علایق و سلیقه افراد است تا هر کس بنا به ذوق و سلیقه خود به آنها بپردازد)، 8. سازگاری ادبیات تولیدی موجود در حوزه سبک زندگی با مبانی فرهنگ غرب (توضیح آنکه یکی از مهم‌ترین مسائلی که در آسیب‌شناسی سبک زندگی در جامعه باید مورد توجه قرار دهیم، سازگاری آن با مبانی فرهنگی اجتماع است، ایدئولوژی غربی، مارکسیستی، سوسیالیستی و کمونیستی هرگز نمی‌تواند شیوه‌های زندگی متناسب با فرهنگ ایرانی اسلامی را طرح کند و برهمین اساس بهترین راه، مراجعه به منابع غنی اسلامی است).

تاثیر فناوری و تکنولوژی در سبک زندگی

رشد سریع فناوری و به‌ویژه پیشرفت روزافزون در حوزه‌های ارتباطی باعث تحولات پرشتاب در جوامع بشری شده و آثار مثبت و منفی فراوانی را در پی داشته است. با توجه به تکنولوژی و فناوری جدید، به تدریج سبک زندگی، طرز فکر و رفتار و خواسته‌ها و امیال مردم متفاوت شده است. در این میان، آثار فضای مجازی در روابط اجتماعی بیش از سایر حوزه‌ها بوده و تغییرات و دگرگونی‌های زیادی را به وجود آورده است. امروز تحولات مربوط به فضای سایبری در کشور ایران بیشترین اثرگذاری را داشته است و باعث شد که «خانواده گسترده» به «خانواده هسته‌ای» تبدیل شود و در همین «خانواده هسته‌ای» امروز فضای سایبری نیز بر آن حکمرانی می‌کند.

منابع

ایکنا ویکی پدیا

دانشنامه پژوهه

ویکی فقه