تفکر انتقادی

تفکر انتقادی؛ نوعی خاص از تفکر که فرد پس از ارزیابی اطلاعات به صحت و اعتبار آن حکم می دهد. قرآن مجید همگان را به این نوع تفکر دعوت نموده است. همچنین عواملی مانند ایجاد فرهنگ نقد پذیری و آموزش از خانواده و مدارس و سپس دانشگاه و فضاهای علمی مکان مناسبی برای توسعه تفکر نقاد است.

تعریف

تعاریف مختلفی از تفکر انتقادی وجود دارد؛ زیرا تفکر انتقادی مفهومی چندبعدی و شامل فعالیت‌ها و پردازش‌های ذهنی پیچیده‌است که به آسانی قابل توصیف و اندازه‌گیری نیستند. روند پویا و ماهرانه در تجسم، به‌کارگیری، تحلیل، ترکیب و سنجش اطلاعات برای دستیابی به یک پاسخ و یا یک نتیجه‌گیری را تفکر انتقادی می‌نامند. فیلسوفانی مانند سقراط، افلاطون و ارسطو تفکر انتقادی را توانایی آزمودن و تفکر دربارهی اندیشه‌ها و ارزش‌ها می‌دانستند.

جایگاه تفکر انتقادی در قرآن کریم

قرآن انسان را به سمت تفکر انتقادی سوق می‌دهد؛ زیرا از این راه می توان به دنبال حقیقت رفت و اندیشه وهمی، خلاف واقع و بی‌پایه و اساس را از اندیشه صحیح و حقیقی، تمیز داد. تفکر انتقادی، تفکر واقع‌بینانه و به دنبال حقیقت است، آیه ۱۷ و ۱۸ سوره زمر بیان می‌دارد: «فبشرّ عباد الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَه؛ پس بشارت بده بندگانم را، آنانکه قول را استماع می‌کنند و از بهترینش تبعیت می‌کنند». یکی از لازمه‌های تفکر انتقادی که قرآن به آن اشاره کرده است، خوب شنیدن سخنان مختلف است.

راهکار قرآن برای دعوت به تفکر انتقادی

قرآن به چهار روش زمینه پرورش تفکر و تفکر انتقادی را فراهم می کند؛ روش اول، مخاطب، خواننده و متربی را به سنجیدن اندیشه‌های گوناگون با ترازوی عقل فطری، که هیچ اعوجاج و انحراف ندارد، دعوت می‌کند. قرآن بارها از «لعلکم تعقلون؛ ای کاش تعقل کنید یا امید است که تعقل کنید» استفاده کرده است. عقل فطری، ظرفیت انتقاد و نقدپذیری دارد و رجوع به آن باید اولویت باشد. همین که انسان روزانه با خود ساعتی فکر کند و خود را به فکر کردن عادت دهد، زمینه فکر خلاق و نقاد در او شکوفا می‌شود.

روش دیگر در قرآن کریم که خیلی استفاده شده و عرصه‌های گوناگونی دارد، پرسشگری است. برای اینکه پرسش، فکر انسان را به کار می‌اندازد و مخاطب را نسبت به اندیشه‌های وهمی بیدار می‌کند. در باب توحید، ده‌ها مسئله در قالب سؤال مطرح شده است. آیه ۳۵ سوره طور بیان می‌دارد: «أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَيْرِ شَيْءٍ أَمْ هُمُ الْخَالِقُون» کسانی که خالق بودن خدای یگانه را قبول ندارند، از آن‌ها سؤال می‌کنیم که آیا بی‌علت آفریده شده‌اند یا اینکه خودشان خالق خودشان هستند؟! مثال دیگر اینکه در سوره یوسف، صحنه‌ای ترسیم می‌شود که حضرت یوسف(ع) از هم‌بندی‌هایش در زندان می‌پرسد: «يَا صَاحِبَی السِّجْنِ أَ أَرْبَابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّار؛ آیا خدایان پراکنده بهترند یا خدای یگانه مقتدر؟

سومین روش قران کریم، روش گفت‌وگوی نقدآمیز است. برای مثال در مسئله معاد، در آیه سوم سوره قیامت بیان می‌دارد: «آَيَحْسَبُ الْإِنْسَانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظَامَه؛ آیا انسان فکر می‌کند که نمی‌توانیم استخوان‌هایش را دوباره جمع و زنده‌اش کنیم». همین سؤال برای این است که انسان لحظاتی با خود فکر کند و بگوید خدایی که مرا از هیچ آفرید، آیا به راستی قادر نیست مرا دوباره زنده کند؟ وقتی انسان لحظاتی با این سؤال درگیر شد، آنگاه آیه بعدی می‌فرماید: «بَلَى قَادِرِينَ عَلَى أَنْ نُسَوِّيَ بَنَانَه؛ بله حتی می‌توانیم سرانگشتان او را هم دوباره ترمیم کنیم». در حکمت‌های عملی هم قرآن کریم، سؤالاتی را مطرح کرده است. مثلاً در آیه ۳۶ سوره قیامت بیان می‌دارد: «أَيَحْسَبُ الْإِنْسَانُ أَنْ يُتْرَكَ سُدًى؛ آیا انسان فکر می‌کند که رها شده است؟» همچنین آیه ۶۰ سوره الرحمن بیان می‌دارد: «هَلْ جَزَاءُ الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَان؛ آیا جزای نیکی جز نیکی نیست.

روش چهارم قرآن کریم برای آموزش و پروش تفکر انتقادی، بیان استدلال موضوعات است. نمونه ای از این روش را در آیه ۲۲ سوره انبیاء می توان دید که در آن خداوند متعال با بیان اینکه «لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا؛ به دلیل عدم امکان دو خدایی اشاره می نماید.

عوامل توسعه تفکر انتقادی

از عوامل موثر در گسترش تفکر انتقادی، فرهنگ نقد و نقدپذیری است که پیشران‌های اصلی یک جامعه انسانی پیشرفته است. همچنین ایجاد رویکرد فرایندی چندبعدی که از مدرسه و خانواده آغاز شود و با رسانه و دانشگاه ادامه ‌یابد، به طوری که افراد در آن آزادانه و آگاهانه به نقد بپردازند و خود نیز نقدپذیر باشند. از دیگر عناصر مهم تفکر انتقادی آزاد‌اندیشی است، به این معنا که انسان بتواند خودش را از قید و بند‌ها رها کند. عمیق، نقاد و خلاق بودن و استفاده از خرد اجتماعی نیز به عنوان جان‌مایه‌های تفکر انتقادی، از آنها نام برده می‌شود. در ضمن دانشگاه‌ها در تقويت روحيه آزادانديشی بسیار موثرند، فضاهای علمی می‌توانند محل رشد استعدادهای جوانان و توسعه تفكر انتقادی باشند؛ چراكه در چنين فضايی، خلاقيت رشد می‌يابد. تالیف و مطالعه کتاب‌های مهارت‌های انتقادی و راه‌های مختلف منتقدانه فکر کردن در مورد اطلاعات شامل اندیشه‌زایی، بازبینی کردن، ترکیب کردن و ارزیابی کردن موثر می‌باشد. برای ایجاد تمدن نوین اسلامی به ابزار اندیشه‌ورزی نقادانه، خلاقانه و آزاداندیشی در جامعه نیاز است.

موانع تفکر انتقادی

دلایل مختلف سیاسی، فلسفه سیاسی، سیاست‌گذاری‌های فرهنگی، نظام آموزش و پرورش، عدم برنامه‌ریزی لازم و کافی مخصوصاً در مدارس از موانع ترویج تفکر انتقادی در جامعه است. علی رغم اینکه تفکر نقادانه یک ضرورت اجتماعی و آموزشی است متاسفانه در عرصه تعلیم و تربیت کمتر به آن پرداخته شده است.

آثار ترویج تفکر انتقادی در جامعه

از آثار تفکر انتقادی، شناسایی فرضیات غیردقیق، وضوح و تشخیص و تمیز در میان ایدههای مطرح شده، تفسیر داده‌ها برای ارزیابی کردن شواهد و سنجش استدلال‌ها، شناخت وجود یا عدم وجود روابط منطقی بین گزاره های ارائه شده در یک صحبت یا گفتار است. همچنین بازسازی کردن الگوی عقاید خود بر اساس تجربیات گسترده‌تر، تصمیم‌گیری‌های دقیق از برکات این نوع تفکر است.

اگر ذهن صاحب تفکر انتقادی شود، می‌تواند تحلیل درست و آینده‌نگرانه ای ارائه داده و برای معضلات موجود در جامعه راه‌حل صحیح بیابد، مثلاً لایه سطحی تفکر انتقادی این است که روحیه پرسشگری در انسان ایجاد شود اما لایه عمیق‌تر تفکر انتقادی، ایجاد جامعه مطالبه‌گر و پرسشگر است. تفکر خلاق به دنبال این است که روحیه کشف، روحیه جستجوگری، روحیه تولید جدید برای بشر را در انسان تقویت کند و در لایه اولیه خودش به خلاقیت انسان می‌پردازد و در لایه عمقی به دنبال جامعه توسعه‌یافته و پیشرفته است.

از دیگر برکات و آثار این گونه تفکر کردن این است که انسان را پویا و فعال و نقاد بار می‌آورد و ضمن فربه‌گی روح و اندیشه انسان، آستانه تحمل و سماحت اجتماعی را بالا می برد. از طرفی خردورزی انتقادی یابنده و آشکارگر نیست؛ بلکه سازنده و آفرینشگر است. این نگرش در کنه خود با اینجا و اکنون پیوسته است و پشتیبان زنجیره‌ای از انگاره‌های پیش‌داده و ناپیوسته با دشواری‌های اینجایی و اکنونی مردمان نیست. کارآمدی و پرداختگی برجسته‌ترین، کارویژه خردورزی انتقادی کارآمدی آن است. خردورزی انتقادی پیامد به‌هم‌رسیدن‌های پیاپی انگاره‌های ناهم‌سان است.

منابع

ایکنا